"iqtisodiyot va menejment "

Ichki 
omillarga
korxona faoliyatiga bog’liq bo`lgan hamda korxona faoliyatining turli 
yo`nalishlarini tavsiflovchi omillar mansub bo`ladi. 
Tashqi omillarga
korxona 
faoliyatiga bog’liq bo`lmagan, biroq ishlab chiqarish rentabelligi va daromadning 
o`sish sur`atiga sezilarli ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan omillar kiradi. Tahlil 
jarayonida ichki va tashqi omillarni aniqlash samaradorlik ko`rsatkichlarini tashqi 
ta`sirlardan “tozalash” imkonini beradi hamda korxona yutuqlarini ob`yektiv 
baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. O`z navbatida ichki omillar ham ishlab 
chiqarish va noishlab chiqarish omillariga bo`linadi. 
Noishlab chiqarish omillari
asosan mehnat va sotish sharoitlari, korxonaning tijorat, tabiatni saqlash va shu kabi 
faoliyat turlari bilan bog’liq bo`ladi. 
Ishlab chiqarish omillari
esa foydaning 
shakllanishida ishtirok etuvchi ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementlari - 
mehnat predmetlari va vositalari hamda mehnatning o`zi - mavjudligi va ulardan 
foydalanishni aks ettiradi. 
Xo`jalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida mahsulot ishlab chiqarish, sotish 

---

136 
va foyda olish bilan bog’liq bo`lgan korxonalarda bu omillar o`zaro aloqada va bir-
biri bilan chambarchas bog’liq bo`ladi. 
Rentabellikning mohiyatini faqat foyda shakllanishini tahlil qilish asosida ochib 
berish mumkin. Korxona mahsulotni sotish natijasida o`z xarajatlarini qoplashdan 
tashqari foyda ham olgan taqdirda rentabelli hisoblanadi. 
Rentabellik ko`rsatkichlari korxona faoliyati qanchalik foyda keltirishini 
ko`rsatadi. 
Bu 
ko`rsatkichlar 
moliyaviy 
hisobotning 
ichki 
va 
tashqi 
foydalanuvchilarda qiziqish uyg’otib, korxona resurslaridan foydalanish 
samaradorligi hamda uning investitsiyalarni jalb qilish qobiliyatini aniqlaydi. Xususiy 
yoki qarzga olinuvchi kapitalning rentabelligi korxonaga mablag’lar kiritishning 
rentabelligini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkichlardir. Bu ko`rsatkichlarning iqtisodiy 
turlanishi (interpretatsiyasi) yaqqol ko`zga tashlanadi: sarflangan har bir so`m qarzga 
olingan (xususiy) kapitalga necha so`m foyda to`g’ri keladi (hisob-kitoblarda 
korxonaning balans yoki sof foydasidan foydalanish mumkin). 
Rentabellikni zamon va makon qoidalariga ko`ra tahlil qilishda asosli 
xulosalarga kelish uchun zarur bo`ladigan uchta xususiyatni inobatga olish zarur.