«iqtisodiyot va ko’chmas mulkni boshqarish» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan Kurs ishi

Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard yordami
Har bir yoki ishlab chiqarish buginida turli korkhona foydalanish mumkin natizhasida mahsulot, yani tovar va xizmatlar vuzhudga keladi. Bu har bir tovar va xizmatlar korkhona yoki bwlinma uchun ishlab chiqarishning umumiy natizhasi bwlib xisoblanadi. Lekin bundai korhonalar sony zhuda kupdir. Masalan, 2009 yil ohirida Uzbekistonda faoliyat yuritayotgan kichik korhonalar soni 237,5 mingta edi. Agar bunga davlat korhonalari, qo'shma korhonalar, akkiyadorlik zhamiyatlari va kompaniyalarini qo'shsak khwzhaliklar sony yanada kwpayadi. Yuzaki qaraganda har bir korhonadagi individual ishlab chikarish biridan azhralgan holda mustakilga o'khshab quriladi. Ammo hilma-hil tovarlar va resourcelarning uzluksiz okimida individual mablaqlarning bir-biri bilan kasallanib, o'ralib chatishib ketadi. Chunki airim olingan individual ishlab chiqarish chikaruvchilarning yoki xizmat ko'rsatuvchilarning faoliyati va airim mablaglar, mahsulotlarning hrakati o'zaro bog'langandir. Shu sabbli, individual mehnatlarning harakati qo'shilib ketishi, butun ijtimoiy ishlab chiqarish chikarishning, zhami tufayli tovar va hizmatlarning hrakatini bildiradi. Demak, ijtimoiy ishlab chiqarish chikarish o'zaro bog'langan va aloqada bulgan barcha individual ishlab chiqarish chikarishlarning yig'indisidir. Har bir individual ishlab chiqarish chikarish, uning sarmoyasi, resurslari va mahsulotlar esa ijtimoiy ishlab chiqarish chikarishning azhralmas bir bulagidir.
Izhtimoiy ishlab chikarish, yangi milliy mahsulotning harakati natizhasida juda ko'p mahsulot va xizmatlar massasidan iborat bulgan mahsulot vuzhudga keladi.
Shu bahoga jami mahsulotlar va hizmatlar, yani milliy mahsulotning yil ishlab chiqaradigan yigidisi mamlakat bu ishlab chiqarish chikarishning umumiy natizhasi bulib xisobladi. (Milliy mahsulot ishlab chiqarish haqida XIV-bobda saqlash to'xtalamiz).
Ishlab chiqarish chizharayonini davom ettirish uchun, birinchidan, istemol qilingan ishlab chikarish ishlab chiqarishni faqat kiymat holidagina emas, beams uni moddiy buyum ishlab chiqarish haita tiklash zarur. Buning uchun albatta mikor mahsulot tarkibida ishlab chikarish tabiiy shaklda mavzhud bulishi kerak. Ikkinchidan, ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun mulk egalari va tadbirkorlarning shakhsiy tiklanishi uchun zarur mahsulotlar zarur iste'mol buyumlari mavjud bulishi shart. Buning uchun ham mahsulot ikki hil mahsulot sifatida mahsulot sifatida mavzhud, bu esa o'z to'plami, ikki yil bo'linmalar o'rtasida tovar ayirboshlash qiladi. Undan tashqari juda ko'p korkhonalanadi va tashkilotlar agholiga turli fog hizmat ko'rsatish bilan shug'ullanadi, ular mehnatining natizhasi hizmatlarda namoyon bo'ladi. Bu esa milliy mahsulotning muhim qismi turli xil hizmatlardan iborat kuchli tarkib. Shundai kilib, yil davomid mamlakatda milliy mahsulot natural zhihatidan uch qismdan: ishlab chikarish ishlab chiqarish, iste'mol buyumlari va turli hil hizmatlardan iborat buladi.
Yil davomid ishlab chiqarish chikarilgan tovar hizmatlarni, yangi milliy holat bundai account kurinishga bwlib bilish va bilish muhim ilmiy va amaliy tajriba egadir. Chunki hujjat har bir turi bo'yicha talab va taqlilar o'rganilib, yarasha ishlab chikarish talab qiladi.
Yaratilgan mahsulot natural zhihatdan emas, beams kiymat zhihatdan ham hhisobga mahsulot va uning qiymat tarkibi tahlil qilinadi.
Yaratilgan mahsulot kiymat zhihatdan ham uch qismdan iborat bo'ladi, yani:
1) ishlab chikarish zharayonida iste'mol qilingan ishlab chikarish ishlab chiqarish kiymatining mahsulotga o'tgan qismi (s);
2) yangidan vuzhudga mahsulotning bir qismi, yangi, ishchilarga tegishli qismi - zaruriy mahsulot qimati (v);
3) yangidan vuzhudga mulk mulkdorlar, tadbirkorlar va jamiyat uchun ishlab chikarilgan qushimcha mahsulot qyimati (m)dan iboratdir. Boshka qilib ishlab chiqarish, ishlab chiqarish chikarish zharayonlarida va ushbu zharayon istemol qilingan ishlab chiqarish ishlab chiqarishning kiymatidan shu ishlab chiqarish chikarish rayonida yangi kiymatdan iboratdir. Chunki uning bir qismidan ishlab chiqarish zharayonida istemol qilingan ishlab chikarish ishlab chiqarishning o'rnini xavfsiz mahsulot uchun foydalanishi lady. Ishlab chiqarishning uzluksiz davom etishi va rivozhlanishi uchun istemol qilingan ishlab chiqarish ishlab chiqarish har kandai asbob-uskunalar, hom a, yokilgyi va boshqa erdamchi materiallar o'r twldiribi talab qilish. Buning uchun ishlab chiqarish mahsulotning bir qismidan foidalaniladi. . Yaratilgan mahsulot iste'mol qilingan ishlab chiqarish jarayonidan tozalangan kiymati chegirib, kolgan sof mahsulot deyiladi. Demak, sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bwlgan menezherlar, ishchilar, dekhonlar va muhandislar, technician hodimlar va boshkalarning yangidan sarflangan mehnati bilan zaruriy mahsulotdan va kuch mahsulotdan iboratdir.
Zaruriy mahsulot deb ishchi va hizchilar ish vaqtining bir qismi bulgan zaruriy ish vaktida zaruriy mehnat bilan, ishchi kuchini normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur bulgan mahsulotga aytiladi. Bunga keyingi avlod ishchilarini etishtirish, yangi ishchilarning oilasi va bolalari uchun zarur bulgan mahsulot ham keladi.
Zaruriy mahsulot sof mahsulotning muhim qismi bulib, bevosita ishchi va xizmatchilarga tegishlidir. Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, yani qo'shimcha ish vaqtida qo'shimcha mehnat bilan yuqori qismi qo'shimcha mahsulot deyiladi.
Bu qo'shimcha mahsulot bevosita ishchiga emas, beams tadbirkorlarga va mulkdorlarga hamda davlatga tegis.
Zaruriy va qo'shimcha mahsulot zhamiyat tarakkietining katta hamma bosqichlariga hosdir. Lekin ular o'zaro nisbat turli davrlarda turlicha bo'ldi. Ibtidoiy zhamoa tuzumining boshida zhamoadosh khamma kishilarning vakti faqat zaruriy, yangi yashash uchun eng zarur harorat topib eyish bilan gang bulgan. yangi, yangi bu tuzumning ohirlariga kelib, qisman mehnat unumdorligi noto'g'ri, zaruriy maxsulotdan ortikcha, yangi qo'shimcha mahsulot payo bulgan va uning t''planib airim kishilar tomonidan o'z ishlab chiqarish natizhasida khususiy bulk.
Kishilik zhamiyati taraqqiyyotining kuldorlik, feodalism and kapitalism deb atalmish bosqichlarida quhimcha mahsulotning mavzhudligi haqkechi kim munozara kilmaydi. Lekin zhamiyat taraqqiyetining turli bosqichlarida qo'shimcha mahsulotning ijtimoiy shakli turlicha bo'ldi. Masalan, kuldorlik zhamiyatida kuldor latifundistlar daromadi, feodal lord zhamiyatida uch kurinishda (barshchina, quitrent, pool of salt), kapitalizm esa qo'shimcha qiymat kurinishlarida bwladi.
Sobiq socialist zhamiyatda kwpgina iqtisodchilar zaruriy va kuch mahsulot faqat xususiy mulkchilik davriga hos deb tushunib, ijtimoiy mulk mavzhud bwlgan davrda u bwlmaidi deb keldilar. Ular bularning umumiy umumiktisodiy tarkibiy qismi, moddiy asosi saklanib qo'shilishi va ijtimoiy shakl o'tkazishni h. tushunib etmagan edilar. Lekin ular korhonalar olayotgan foyda mahsulotning kaysi qismlari, davlat boshkaruvi, mudofaa, ta'lim, fan-madaniyat uchun zarur mablag'lar kaerdan olinishini, bu mablag'larning tube manbai nimadan ilarrat tushuntirib bering. Uch nazariy zaruriyat tufaili 1965 yillardan keyingina zaruriy va qo'shimcha mahsulot iqtisodiy adabiyotlarda payo bwlib, iqtisodchilarga tushuntirila boshlandi. Hozir, bozor iqtisodiyotiga o'tish vaqtida hoziram bu tanishlarni rad qiluvchi kishilar topiladi. Lekin bundai ittisodchilarga mulkdorlar va tadbirkorlar olayotgan foyda, foyda, dividend daromadlari, davlat soliqlari, er rentasi kabi pul olishdagi daromadlarning tub manbai nima, ular milliy mahsulot qaysi kismining taqsimotdagi harakat kgano'lanishi, Foyda va boshka ko'rinishdagi daromad manbaini bilmasli nima uchun turli mahsulotlarni ishlab chiqarish korhonalar zarar ko'radi-yu, uni sotuvchilar foyda ko'radi degan savollarga xam zhavob berishda ozhizlikka olib keladi. Ular iqtisodiy xodisa va zharayonlarning tub ildiziga tushunmasdan, uning yuzaki tomonlarini oʻrganish bilan cheklanib kolgan.
Ularning birdan-bir isbot dalili g'o'yo qo'shimcha mahsulot kapitalizmda ekspluatatsiya Lekin bu kasbdoshlarimiz qo'shimcha ma'lumot to'g'risida fikr-mulohazalar “Iqtisodiyot nazariyasi” fani rivozhining uzok tarixiga borib taqalishini, K. Marksdan zhuda oldingi davrlarda vuzhudga kelganligini bilishmaidi. Masalan, Arab olimi Ibn Holdun Abdurahmon Abu Zayd uzining 1370 yilda yozilgan “Kitob-ul-ibar” (Ibratli misollar kitobi) yes, yani K.Marksdan 500 yil oldin zaruriy va qo‘shimcha ma’lumotlarning farqiga borib, ularni azhratib olgan kwrdia.
Keyincha fiziokratlar maktabining asoschisi F.Kene o'zining "Iqtisodiy jadval" ning "Iqtisodiyot merkantilistlaridan farqli o'laroq harakatdagi fanda olg'a qadam tashlash bo'yicha savdoda yoki tashki savdoda juda ko'p harakat qilishini, u ishlab chiqarishni o'sib ko'rsatishini, boyligini berdi, bu ko'p harakatlanishini sof, shuni ko'rsatib qo'ydi. F.Kene ishlab chiqarish mahsulot bilan qilingan harazhatlar o'zgarishlarni farqni, yani qo'shimcha ishlov sof mahsulot deb atagan edi. Yil olingan qoʻshimcha mahsulot yigindisi qoʻhimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) qoʻhimcha mahsulot normasi deb yuritiladi.
Agar qo'shimcha mahsulot normasini m’, zaruriy massa v bilan belgilasak ximcha mahsulot normasi kwrinishdagi formula bilan aniqlanadi. Ishlab chiqarish zharayonida hosil bulgan quhimcha mahsulot sotilish zharayonida foydaga ailanadi. Foidadan davlat solik sifatida, kredit kapitali egalari esa foiz sifatida, er egalari rentabelligini o'z ulushlarini oladilar. Bu daromad turlari qo'shimcha mahsulotning sotilib, dastlabki taqsimlangandan keyingi o'zgargan yaratiladi. Yuzaki real hayotda qo'shimcha mahsulot yukoridagi shackllarda bo'ldi. Kimki iqtisodiy jarayonlar tub ildizini tushunmasa, bu daromadlarning manbaini, kaerda vakim tomonidan yaratilgan yaratilishini tushunmasdan kolaveradi.
Yangidan sof mahsulotning tarkibini kuyidagi 2.21-chizmada anikroq tasvirlash mumkin.
ning kolgan kismi esa tadbirkorlarning sof foydasi blib, undan foydalanishning o'z iste'moli kondiradir, turli ijtimoiy yunalishdagi investitsion foydani amalga oshirish. Kwrinib turibdiki, qo'shimcha kimyo'l qo'shimcha khechga zarar bermaydi, zhamiyat a'zolarining hammasi uchun manfaatlidir.