Iqtisodiyot tarmoqlar va sohalar

2.2 Singapur-uchinchi dunyodan-birinchi dunyoga
Bugungi kunda Singapur ultra-sanoatlashgan jamiyatdir va savdo-sotiq iqtisodiyotida muhim rol o'ynamoqda. Singapur porti endi Gonkong va Rotterdamdan o'tib, dunyoning eng katta transhport portidir . Jami yuk tonaji jihatidan, u dunyoning eng kuchli ikki shirkati bo'lib, faqatgina Shanxay portidan orqada qolmoqda. Singapurning sayyohlik sohasi ham rivojlanib, har yili 10 milliondan ziyod sayyohni jalb etadi. Shahar davlatida endi hayvonot bog'i, tungi safari va tabiat qo'riqxonasi mavjud. Mamlakat yaqinda Marina Bay Sands va Resorts World Sentosa shaharlaridagi dunyodagi eng qimmat kompoze kurortlardan ikkitasini ochdi. Mamlakatning tibbiy sayyohlik va oshpazlik sayyohlik sanoati madaniy merosning mozaikasi va tibbiyotning ilg'or texnologiyalari tufayli juda bozorga chiqarildi. Banklar so'nggi yillarda sezilarli darajada o'sdi va avval Shveytsariyada o'tkazilgan ko'plab aktivlar Shveytsariyaning yangi solig'i tufayli Singapurga ko'chirildi. Biotexnologiya sanoati GlaxoSmithKline, Pfizer, Merck & Co. Bu yerda barpo etilgan barcha korxonalar va neftni qayta ishlash iqtisodiyotda katta rol o'ynaydi. Singapur kichik hajmiga qaramay, hozirgi kunda AQShning o'n beshinchi yirik savdo sherigi hisoblanadi. Mamlakat Janubiy Amerika, Evropa va Osiyodagi qator mamlakatlar bilan kuchli savdo bitimlari tuzdi. Bugungi kunda mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning uchdan ikki qismidan ziyodi va to'g'ridan-to'g'ri eksport sotuvi hisobiga faoliyat yuritayotgan 3 mingdan ziyod ko'p millatli korporatsiyalar faoliyat yuritmoqda. Faqat 433 kvadrat kilometrlik umumiy maydoni va 3 million kishidan iborat kichik ishchi kuchi bilan Singapur yalpi ichki mahsulotni har yili 300 milliard dollardan oshib, dunyoning to'rtdan uch qismidan oshib ketishi mumkin. O'rtacha umr ko'rish 83.75 yilni tashkil qiladi va dunyoda uchinchi o'rinda turadi. Korruptsiya eng kichik va shunday jinoyatdir. Agar qat'iy qoidalarga qarshi bo'lmasangiz, u yerda yashash uchun eng yaxshi joylardan biri hisoblanadi. Singapurning biznesga bo'lgan erkinlikdan voz kechishning iqtisodiy modeli o'ta tortishuvlarga sabab bo'lib, juda ham munozara qilinmoqda. Lekin falsafaga qaramasdan, uning samaradorligi shubhasizdir. 1965-yili Singapur rasmiy ravishda mustaqil davlat deb eʼlon qilingach, Li Kuan Yu oʻzining mamlakatdatartib-intizom oʻrnatish, xorijiy investorlarga soliq va eksport imtiyozlari berish, korrupsiyaga qarshi ayovsiz kurash boshlash dasturini eʼlon qildi. Turli darajadagi amaldorlar, ularning oila aʼzolari jazoga tortilmaslik huquqidan mahrum qilindi. Sudlarga korrupsiya va boshqa noqonuniy yoʻllar bilan orttirilgan daromadni davlat foydasiga musodara qilish vakolati berildi. Bu toʻgʻrida bosh vazir shunday yozadi: “Korrupsiyaga ruju qoʻyganlarni jazolash muammosiga duch kelar ekanmiz, biz, avvalo qonunlarimizni kuchaytirdik. Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish va korrupsiya holatlarini aniqlash byurosi rahbariga toʻla ishonch bildirdim,unga qonun doirasida cheklanmagan vakolat berdim, uhar kuni 24 soat davomida menga bevosita murojaat qilish imkoniyatiga ega boʻldi. Iqtisodiy masalalarni hal qilish, investitsiya kiritishdagi muammolarni hal qilish muddatini bir kun qilib belgiladim. Korrupsiya qadamba-qadam bartaraf etila boshlandi...”
Mamlakat miqyosida oʻtkazilayotgan islohotlarning qamrovi kengayib bordi. Xavfsizlik ehtiyojidan kelib chiqib, mamlakatda yoshlar, keksa yoshlilar va xotin-qizlarga ham taalluqli umumiy harbiy majburiyat joriy etildi. Taʼlim tizimi tubdan isloh qilinib, savodsizlik tugatildi. Dunyo davlatlari tarixida bunday jadallikni uchratish qiyin. Ammo Singapur rahbari savodsizlikni tugatish masalasini bir kunga boʻlsin, kechiktirish mumkin emasligini hammadan koʻra yaxshiroq bilardi. Faqat shu emas, mamlakatda omonatlarning markazlashgan jamgʻarmasi tashkil etilib, har bir singapurlik unga oylik maoshining 20 foizini oʻtkazib borishi kerak, degan qoida joriy etildi.Yigʻilgan mablagʻ mamlakatda sogʻliqni saqlash, pensiya tizimini rivojlantirish, turar-joy binolari barpo etish imkonini berdi. Kommunal islohotlar natijasidamamlakat aholisining 90 foizi koʻp qavatli uylarga koʻchib oʻtdi.
Dunyo siyosatdonlari Li Kuan Yu qatʼiyat va ishonch bilan oʻtkazgan islohotlarni bejiz “inqilobiy” deb atashmagan. Uning birgina tozalikka rioya qilish borasidagi siyosati bugun ham dunyoning koʻpgina mamlakatlari uchun noyob namuna boʻlib turibdi. Oʻtgan asrning yetmishinchi yillarida Singapurda umummilliy tozalik kompaniyasi oʻtkaziladi. Unga koʻra, belgilanmagan joyga chiqindi (toʻkindi, axlat) tashlagani, koʻchaga (jamoat joylariga) tupurgani uchun katta miqdorda jarima joriy etiladi. Masalan, sigareta qoldigʻini yerga tashlagani uchun 1000 dollargacha, bu ish qayta takrorlansa 2000 dollargacha, uchinchi martasida 5000 dollargacha jarima undiriladi. Toʻplangan pullar axborot texnologiyalarini rivojlantirishga sarflanadi.
Singapur islohotlari haqida fikr yuritganda, Yaponiya va Janubiy Koreyada boʻlib oʻtgan baʼzivoqealar yodga tushadi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Yaponiya oldida izdan tamomila chiqqan mamlakat iqtisodiyotini qisqa muddat ichida tiklash vazifasi turar edi. Manbalarda qayd etilishicha, oʻshanda bu vazifani amalga oshirish uchun hukumatga uchta taklif kiritiladi. Birinchisi – yirik davlatlardan qarz koʻtarish, ikkinchisi – ichki imkoniyatlardan unumli foydalanish, uchinchisi – byujetning asosiy qismini maktabga sarflash. Uchinchi taklif qabul qilinadi va zamonaviy texnologiyalar ilmini puxta oʻzlashtirgan yangi avlod mamlakatni qutqarib qoladi.
Bundan oʻn-oʻn beshyil avval Janubiy Koreyada tashqi investorlarning ogʻir shartlari bois defolt holati yuzaga kelganida mamlakat rahbarlari xalqqa murojaat qilib,yordam soʻrashadi. Bu daʼvatga birinchi boʻlib ayollar javob berishadi: ular qimmatbaho taqinchoqlarini davlat xazinasiga ixtiyoriy ravishda topshiradilar. Bu bilan muammo hal boʻlmaydi, albatta, ammo davlatni davlat maqomida asrab qolish istagi, bu boradagi yakdillik, vatanparvarlik hissi iqtisodiyotni qayta yoʻlga qoʻyishda muhim ahamiyat kasb etadi. Li Kuan Yu ingliz, malay, xitoy va yapon tilini yaxshi bilgani bois, taxmin qilish mumkinki, u savodsizlikka qarshi kurashda, aniqrogʻi, mamlakatda yangi ilmli avlodni tarbiyalashda Yaponiyaning urushdan keyingi tajribasini, shubhasiz,inobatga olgan. Uning “Singapur: taraqqiyot yoʻli haqida achchiq haqiqat”, “Singapur: uchinchi dunyodan birinchi dunyo sari”, “Dunyo kelajagi xususida shaxsiy qarashlarim” kitoblarini oʻqigan kitobxon oʻzi uchun koʻp savollarga, jumladan, yalpi ichki mahsulotning aql bovar qilmas darajada oʻsishi, Singapurning Nyu-York va Londondan keyin dunyoning eng yirik moliya markaziga aylanishi sabablarini bilib oladi. Uning rossiyalik talabalar bilan uchrashuvda aytgan quyidagi soʻzlariga eʼtibor beraylik: “Hokimiyat tepasiga kelganimizga qadar mamlakatda korrupsiya keng tarqalgan, barcha sohalarda chuqur ildiz otgan edi. Britaniyaliklar oʻz hukmronliklaridan foydalanib, mahalliy rahbarlar bilan hokimiyatni boʻlishib olgan, ayniqsa, oʻtish davrida ularga katta vakolat berib qoʻyishgan edi. Bu kelishuv poraxoʻrlikni avj oldirdi, sovgʻa olish, keyinchalik pul bilan “minnatdorlik” bildirish yalpi odat tusiga kirdi. Biz bunga qatʼiy chek qoʻyishga qaror qildik. Korrupsiya illatini yengishning boshqa yoʻli yoʻq edi. Qoʻshni davlatlarda ulkan tabiiy zahiralar – neft, gaz, oʻrmonlar, daryo va gidroelektrostansiyalar bor. Bizda-chi? Kichik bir orolmiz, xolos. Nima qilishimiz kerak? Eng avvalo butunlay boshqacha yashash tamoyillariga suyanmogʻimiz kerak, degan fikrga keldik. Yaʼni, sen – poraxoʻrsan, men esa bundan hazar qilaman, sizning mamlakatingizda yashash xavfsiz emas, bizda esa buning tamomila aksi, yaʼni tinchlik, xotirjamlik hukmron. Ayol kishi tungi soat uchda koʻchaga chiqsa ham, unga hech bir tahdid boʻlmaydi, deya olishimiz kerak. Shunday boʻldi ham. Sizlar mendan “Bunga qanday erishdingiz? – deb soʻramoqdasiz. Odamlarga toki oʻz yoʻlimizni topa olmas ekanmiz, yashab qololmasligimizni tushuntirdik. Bizda neft ham, gaz ham yoʻq, ammomintaqadagi eng yirik neftni qayta ishlash majmualari mamlakatimizda gurillab ishlab turibdi...”
Li Kuan Yuni oʻz mamlakatida koʻrishni istagan rahbarlar juda koʻp boʻlgan. Jumladan, Qozogʻistonning birinchi Prezidenti Nursulton Nazarboyev Janubiy Koreyaga davlat tashrifi bilan borishdan avval Singapurning mashhur rahbarini oʻz yurtiga taklif etadi. Elboshi oʻzining “Qozogʻiston XX1 asr boʻsagʻasida” nomli kitobida shunday yozadi: “Bu uchrashuv men uchun juda ahamiyatli edi. Li Kuan Yu qirq yil ichida Singapurni rivojlangan, xalqning turmush tarzi yuksak, tabiati sof, siyosiy va millatlararo munosabatlar moʻtadil boʻlgan mamlakatga aylantirdi. Jugʻrofiy qulay joylashuvdan oqilona foydalanib, portlar, terminallar, zamonaviy aeroport qurilishiga jiddiy eʼtibor berdi. Aytish kerakki, singapurliklar bu ishlarni yoʻq joydan – hamma narsa izdan chiqqan holatdan boshlashgan, shu bois, bu tajriba biz uchun nihoyatda muhim edi. Li Kuan bizda bir hafta boʻldi. Koʻp joyda, jumladan, Prezident apparatida, Vazirlar Mahkamasida, Oliy Sovetda, Qozogʻiston universitetida va boshqa joylarda maʼruza oʻqidi. Men uning erkin va raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirish, firmalar oʻrtasidagina emas, har bir firmaning ichida ham raqobatmuhitini yuzaga keltirish zarurligi toʻgʻrisidagi fikrini muhim xulosaday eslab qoldim”. Singapur rahbari xorijiy safarlari haqida xotiralar yozar ekan, siyosatdonlar, turli soha mutaxassislari va, ayniqsa, talabalarning savollariga bergan javoblarini umumlashtirib, shunday deydi: “Siyosiy yetakchi boʻlish shuki, atrofingizdagi odamlar, eng avvalo xalq, mamlakat sizning oqilona rahbarligingiz tufayli boyib borayotganini eʼtirof etsinlar”, “Bugungi dunyoda har bir kishining, ayniqsa, rahbarning qadr-qimmati uning bilimi va koʻnikmalari bilan oʻlchanadi. Agar siz dohiy darajasiga koʻtarilgan boʻlsangiz-u, mehnat bozorida odamlarga hech nima taklif etmasangiz, qadringiz bir pul deyavering”, “Iqtisodiy hamkorlar oʻrtasida oʻzaro ishonch boʻlishi zarur. Biz har bir shartnomani imzolashdan avval, uning shartlarini chuqur oʻrganib chiqamiz, keyin yo imzolaymiz yo imzolamaymiz. Imzo qoʻygan boʻlsag-u, biror kamchiligi ayon boʻlib qolsa ham, uni, albatta bajaramiz. Biror kelishuv natijasi boʻyicha yutqizib qoʻygan boʻlsangiz ham, oqibatda siz, albatta, yutuqqa erishasiz”, “Rahbarlik lavozimlarini ijtimoiy kelib chiqishi va moliyaviy ahvolidan qatʼiy nazar, qobiliyatli kishilar egallashlari lozim”, “Agar biz kuchsiz insonlar boʻlganimizda, shubhasiz, halokatga yuz tutar edik... Singapur mintaqadagi boshqa mamlakatlarga nisbatan yanada uyushqoq, yanada samarador va shijoatli boʻlishi kerak”, “Kichkinagina, bor-yoʻgʻi 150 nafar baliqchi yashaydigan qishloqcha oʻrnida ekvatordan ikki gradus masofada joylashgan dunyoning eng yirik shaharlaridan birini qurdik...” Li Kuan Yu oʻzi bilan birga ishlayotgan fidoyi, tashabbuskor va bilimli xodimlarni ragʻbatlantirish masalasiga alohida eʼtibor bergan. Toʻgʻri ragʻbatlantirish tashkilot, korporatsiya yoxud mamlakatning uzoq muddatli yutuqlarini belgilovchi omildir, deb hisoblaydi u. Ayni paytda, Li Kuan Yu hokimiyat boshqaruvidagi barcha xodimlarga yuqori maosh berish tarafdori emas. Yuqori maosh ishbilarmon, izlanuvchan va yaxshi natijalarga erishadigan rahbarlarga berilmogʻi kerak. Bu juda muhim. Zahmatkash ikki olimning saʼy-harakati bilan oʻquvchilar qoʻliga yetib borgan va qiziqish bilan oʻqilayotgan ushbu kitobda Li Kuan Yuning oʻzi uchun belgilagan koʻpdan-koʻp hayotiy qoidalari ham keltirilgan. Mana, ularning ayrimlari:

“Hayotning barcha sohalarida yutuqqa erishish hamma narsani bilaman deb oʻzingizni aldashga emas, hayotiy voqelikni toʻgʻri anglash va baholashga asoslanadi”.

“Qoʻlingizdan keladigan ishlarni bilganingiz yaxshi, ammo nima ishlarga qodir emasligingizni bilganingiz yanada yaxshiroq”.

“Oʻzingizni anglang, imkoniyatlaringiz doirasidan chiqib ketmang”.

“Agar siz iqtisodiy rivojlanishni xohlasangiz, yaqin qoʻshnilar bilan janjalga bormang, aksincha, ular bilan savdo-sotiq va boshqa aloqalarni kuchaytiring”.

“Umr boʻyi oʻqing, hamisha oʻquvchi maqomida qoling, mutolaa qilishdan charchamang, eng yaxshi gʻoyalarni oʻzlashtiring. Muvaffaqiyatga erishishning yagona formulasi – oʻqish, oʻrganish”.

“Oʻz ustidan kulishlariga yoʻl qoʻygan rahbar rahbar emas. Faqat irodasi kuchli insonlargina haqiqatni gapira oladi. Rahbarning yonida shunday insonlar koʻp boʻlishi shart”.

“Yoningizdagilar sizga sadoqatli boʻlishlari uchun, avvalo, siz oʻzingiz ularga sadoqatli boʻling. Ishonchli odamlarni ishonchsizlardan farqlay olmaydigan rahbarlar tanazzulga yuz tutadi”.

Li Kuan Yuning bu qoidalari faqat Singapur uchun emas, dunyoning koʻplab davlatlari uchun ham bevosita taalluqli desak, yanglishmagan boʻlamiz. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, AQSH va Yevropadagi koʻplab nufuzli oliy oʻquv yurtlari, ilmiy va iqtisodiy taraqqiyot markazlarida Singapur tajribasi oʻqitiladi va tahlil qilinadi. Shu oʻrinda aytish mumkinki, Li Kuan Yu oʻzining “Hamisha oʻquvchi, yaxshi gʻoyalarni oʻrganuvchi talaba maqomida qoling”, degan qoidasiga avvalo oʻzi qatʼiy amal qilganini sezish qiyin emas. Bizningcha, u ulugʻ muallim Konfutsiyning bugun ham oʻz mohiyatini yoʻqotmagan nazariytaʼlimotini, Xitoy rahbari Den Syaopinning amaliy tajribasini juda chuqur oʻrgangan. Buni quyidagi misollarda koʻrish mumkin. Konfutsiy shunday deydi: “Haqiqatparvar rahbarning dastlabki qadamlari qiyin kechishi mumkin, ammo bu qadamlarning kelajagi porloq boʻlishi aniq”, “Olijanob kishilar hamisha oʻzlarini anglashga harakat qiladilar, pastkashlar esa boshqalardan bir nimalarni qidirib kun kechirishadi”, “Hayot aslida juda oddiy, uni oʻzimiz murakkablashtiramiz”, “Ortda qolgan, oʻtmishga aylanib boʻlgan ishlar toʻgʻrisida bahslashib, ularni qoralashdan zarracha naf yoʻq”, “Agar sen xalqingni bir yil boqmoqchi boʻlsang, bugʻdoy ek, oʻn yil boqmoqchi boʻlsang, daraxt koʻkartir, asrlar davomida boqmoqchi boʻlsang, ilmli qil”. Li Kuan Yu siyosatida Xitoy rahbari Den Syaopinning ham salmoqli “iz”lari koʻzga tashlanadi. Bu ulugʻ islohotchi Xitoy davlati rahbarligiga kelgach, eng avvalo Gʻarb davlatlari bilan yaxshi munosabatlar oʻrnatishga harakat qiladi. 1979-yili Oq uyda AQSH Prezidenti Jimmi Karter bilan uchrashadi. Yapon-Xitoy munosabatlarida iliqlik paydo boʻladi. 1984-yili Xitoy-Buyuk Britaniya kelishuviga imzo chekiladi. Keyinroq Portugaliya bilan hambitim qabul qilinadi. Mamlakat iqtisodiyotida gʻoyaviy prinsiplarning roli kamaytiriladi. Rasmiy yigʻilishda “Kapitalizmmi yoki sotsializmmi?” degan mavhum bahsga oʻralashib qolmaslik kerakligini uqtiradi. “Mushukning rangi qanday boʻlishi muhim emas, sichqonni tutsa boʻldi”, degan qoidasi dunyo boʻylab qanot qoqadi. Mamlakatda “Ochiq eshiklar siyosati” amalga oshiriladi. Iqtisodiyotni islohot qilishning toʻrt prinsipi ishlab chiqiladi. Uningsiyosati Mixail Gorbachevning siyosiy byuroda tantanavor ruhda tasdiqlanib, ijro uchun pastgatushiriladigan majburiy topshiriqlarga asoslangan qayta qurish siyosatidan jiddiy farqlangani uchun ham yaxshi samara beradi.