Iqtisodiyot nazariyasi

1.2. Mehnat bozorining tashkiliy iqtisodiy jihatlarini

tartibga solishda tizimli yondashuv

Mehnat bozorida  vujudga keladigan munosabatlar yaqqol ifodalangan ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo’lib, ular mamlakat aholisi ko’pchiligining muhim ehtiyojlariga daxldor bo’ladi. Mehnat bozori mexanizmi orqali aholining ish bilan bandligi va mehnatga haq to’lash darajalari belgilanadi. Mehnat bozorida ro’y berayotgan jarayonlarning jiddiy oqibati ishsizlik bo’lib, u umuman olganda salbiy hodisa hisoblansa ham, lekin amalda jamiyat hayotining muqarrar natijasidir.

Aholining  ish bilan bandligi uning takror ishlab chiqarilishi uchun zarur shartdir, chunki kishilarning turmush darajasi, kadrlarni tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishga, ularni ishga joylashtirishga, ishdan mahrum bo’lib qolgan kishilarni moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlab turishga sarflanadigan xarajatlarning barchasi ana shu aholining ish bilan bandligiga bog’liqdir. Shuning uchun ham aholining  ish bilan bandligi, ishsizligi, mehnat faoliyati uchun zarur resurslar va umuman mehnat bozori singari muammolar mamlakat iqtisodiyoti uchun dolzarb bo’lib, ular tarmoqlararo funksional tizim hisoblanadi.

Biz bilamizki, bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bozor tizimi asosida shakllantiriladi va amal qiladi. Xuddi shuningdek, mehnat munosabatlari xam mehnat bozori asosida shakllantiriladi va tartibga solinadi. Mehnat bozori ishga yollanuvchilar va ish beruvchilar, korxona, tashkilot, muassasa hamda davlat o’rtasidagi mehnat munosabatlari yig’indisidir. Yoki boshqacha aytganda, mehnat bozori ishchi kuchining mexnatga qobiliyatini sotish va sotib olish tizimidir. Mehnat bozorida xam talab, taklif, narx va raqobat xal qiluvchi komponent hisoblanadi. Mehnat bozorida taklif sifatida ishchi kuchining mexnat potensialini sotish tushunilsa, talab esa mexnat qobiliyatini sotib olish istagini bildiradi. Bunda talab va taklif o’rtasidagi muvozanat holati nuqtasida narx paydo bo’ladi.

Narx ishchi kuchining qiymatiga hamda talab va taklif miqdoriga qarab belgilanadi. Raqobat esa ishchi kuchini sotishda ham sotib olishda ham vujudga kelishi mumkin. Ishchi kuchini sotishda raqobat o’z mehnat qobiliyatini namoyon etib, yaxshi ish joyiga erishishga qaratilgan bo’lsa, uni sotib olishdan raqobat yuqori narx va yaxshi ish joyi evaziga malakali ishchi kuchi tanlashga yo’naltiriladi.

Respublikamiz uchun mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan bandligini oshirish bo’yicha muammoni hal qilishning eng samarali qurollaridan biri bo’lgan mehnat bozori tushunchasi, tarkibi, xususiyatlari va vazifalarini tadqiqot qilish katta ilmiy – amaliy ahamiyatga ega. Ularni o’rganish quyidagi demografik va ijtimoiy – iqtisodiy vaziyatlarning inobatga olinishini taqozo etadi:

• 
  Respublikada mehnatga qobiliyatli aholining 60%dan ortig’ining qishloq joylarda yashashi va yalpi ichki mahsulotning 40%dan ortig’i ular zimmasiga to’g’ri kelishi;
  
• 
  noqishloq xo’jaligi ish joylarining yetishmasligi sababli ish bilan band bo’lmagan qishloq mehnat resurslarining ulushi respublikaning ish bilan band bo’lmagan butun aholisining 60%dan ko’prog’ini tashkil etadi va ularning soni o’sib bormoqda;
  
• 
  mehnatga qobiliyatli ish bilan band bo’lmagan mehnatkashlarning malakasi va safarbarligining pastligi ularning yashash joylaridan shaxarga va mamlakatning kam mehnat bilan ta’minlangan hududlariga hamda xorijiy davlatlar obyektlariga qarab xarakat qilishlariga asosiy to’siq bo’lmoqda;
  
• 
  mehnat resurslarining miqdori mehnatga tadbiq etish mintaqalarga nisbatan tezroq o’sishi yashirin ishsizlikni, ayniqsa qishlok xo’jaligida ishchi kuchini taklif etish unga talabdan oshib ketadigan darajada ko’payishiga bevosita yordam beradi;
  
• 
  xududlarda sanoat qurilish va xizmat ko’rsatish korxonalari hamda xususiy xo’jaliklarda yangi ishchi o’rinlarini yaratish yo’li bilan ishchi kuchi talabi va taklifi o’rtasidagi rasional nisbatni ta’minlash uchun kulay imkoniyatlar mavjud.
  

Mehnat bozori kon’yunkturasini shakllanishining ijtimoiy shart-sharoitlari ichida yollanma xodimlar va ish beruvchilarning sifat ko’rsatkichlari oshishi yetakchi o’rin egallaydi. Agrosanoat kompleksi va xizmat ko’rsatish tarmoqlari ko’lamlarining kengayishi, ularning rivojlanishi, o’z vaqtida moddiy - texnik va moliyaviy resurslar bilan ta’minlanishi mehnatkashlarning qayta tayyorgarlikdan o’tishini va yangi zamonaviy kasblarni o’zlashtirishni talab etadi. Demografik shart-sharoitlar ishchi kuchi taklifining shakllanishiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yuqori darajadagi tug’ilish mehnat bozoriga aholining katta oqimi kelishini asoslaydi. Respublikada mehnatga layoqatli aholining yosh bo’yicha tuzilishida 16 - 29 yoshli yigit qizlarning ulushi 32,5%ni tashkil qiladi. Ish beruvchi va yollanma xodim o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi mehnat bozorida ishchi kuchining sotish va sotib olishning hal qiluvchi xuquqiy sharti hisoblanadi. Endi mamlakatda mehnat bozori xolatini o’rganib, uni tahlil qilamiz. Buning uchun dastlab mamlakat mehnat resurslarini tuzish va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.O’zbekiston Respublikasi mehnat resurslari balansida quyidagilar o’z aksini topgan:

Jami mehnat resurslari mehnat yoshidagi mehnatga layoqatli aholi hamda mehnat yoshida bo’lmagan band aholi, ya’ni ishlovchi o’smirlar va pensionerlardan iborat. Mehnatga layoqatli aholi iqtisodiy faol va iqtisodiy nofaol aholiga bo’lish mumkin. Iqtisodiy faol aholi iqtisodiy rasmiy va norasmiy sektorida bandlar hamda ishlash istagini bildirgan ishsiz mehnatga muhtoj qatlamalarini o’z ichiga oladi. Iqtisodiy nofaol aholiga ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotganlar; qaramog’ida 2 yoshgacha farzandi bo’lgan yoki tug’ruq oldi ta’tilidagi ayollar; ishlashni hohlamaydigan yoki tez orada mehnat munosabatiga kirishish imkoni bo’lmagan aholi qatlamlarini kiritish mumkin.

Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan mehnat birjalarini mehnat bozori vazifasining bajaruvchisi sifatida qarash mumkin. Hududlarda faoliyat yurituvchi mehnat birjalari axoliga quyidagi xizmatlarni ko’rsatadi:

• 
  ishsizlarni ishga joylashtirish;
  
• 
  ishsiz sifatida ro’yhatga olish;
  
• 
  ishsizlik nafaqasini berish;
  
• 
  kasbga tayyorlash, qayta o’qitish va malakasini oshirish;
  
• 
  jamiyat ishlariga yuborish va h.k .
  

Bozor islohatlariga o’tish sharoitida mehnat birjalariga aholi bandligini oshirishga qaratilgan dastur va chora - tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish borasida alohida talablar qo’yiladi. Shu tufayli mehnat birjalari faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifaga aylanadi.

Mehnat birjalari faoliyatining rivojlanishi mehnat bozorining rivojlanishiga olib keladi. Mehnat bozorini rivojlantirish esa mamlakatda axoli ish bilan bandligini oshirish demakdir.

Shunday qilib, mehnat bozori ijtimoiy - iqtisodiy hodisa sifatida mamlakat makroiqtisodiy rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, bandlik va ishsizlik tushunchalaridan kengroq mazmunni o’z ichiga oladi. Mehnat bozori ishsiz yurganlarning mehnatda band qilishning shunchaki bir vositasi bo’lib qolmasdan, balki bandlar xamda mehnatda band bo’lmaganlar keng ommasini o’z ichiga oluvchi jarayon xisoblanadi.

Mehnat bozorining holatini o’rganishda faqat ishsizlar emas, balki iqtisodiyotning turli sohalarida band bo’lganlar ham diqqat markazida turishni talab qiladi, mehnat bozoridagi kon’yunktura o’zgarishlari ta’sirida bir kun kelib ular ham ishsizlar safiga kirib qolishlari mumkin. Shuning uchun ham uni mehnatga layoqatli aholining mehnatda bandligi va ishsizlikni mehnat bozorining amal qilish mexanizmiga bog’liq ravishda yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy muammo sifatida o’rganish talab qilinadi.