Iqtisodiyot nazariyasi ” kafedrasi

T.Veblen – institutsionalizm asoschisi

Institutsionalizmning vatani AQSh, uning asoschisi Torsten Veblen (1857-1929) hisoblanadi. Zamonaviy institutsionalizm yo‘nalishining dastlabki ko‘rinishlari T.Veblenning «Bekorchilar sinfi nazariyasi» asarida izohlab berilgan. Mazkur kitob muallifining fikriga ko‘ra, iqtisodiy nazariyalar bilan iqtisodiy reallik o‘rtasida juda katta uzilish mavjud. Birinchisi, gormoniyaga (muvozanatga) asoslanadi, ikkinchisida uzluksiz evolyutsiya sodir bo‘ladi, yashash uchun keskin kurish ketadi. Buyumning foydaliligi va unga erishishning qiyin va mushkulligini doimo taqqoslab boruvchi «iqtisodiy odam» modeli shak-shubxasiz eskirdi. Haqiqatda esa insonning hatti harakati juda ko‘p omillarga bog‘liq, ko‘pincha ichki qarama-qarshiliklarga. Taqlid qilishga va raqiblikka bo‘lgan tug‘ma moyillik bilan birga, uning hatti harakatiga an’ana, ahloq, urf-odat, shuningdek obro‘ga bo‘lgan intilish juda kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun iqtisodiy tahlil qilishda har xil «institutlarni» (ular yuqorida ko‘rib chiqildi) hisobga olish zarur. T.Veblenning fikriga ko‘ra, alohida sub’ektlarning hatti harakatini emas, balki kasaba uyushmalarining, siyosiy partiyalarning ish harakatini o‘rganish kerak. Iqtisodiy nazariya bilan iqtisodiy sub’ektlarning asosiy unsurlari (yer egalari, ishchilar, kapitalistlar va injener - texnik ishchilar) o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotda ularning roli har xildir. Bozor xo‘jaligi amal qilishining dastlabki bosqichida hokimiyat va mulk tadbirkorlar qo‘lida bo‘ladi. Oldin yagona bo‘lgan bu sinf keyinchalik capital egalariga va ishlab chiqarishni tashkil etuvchilarga bo‘linadi. Kapital egalarini faqat o‘z kapitallariga keladigan foyda qiziqtiradi, ular o‘z kapitallarini ishlab chiqarishga qo‘ymaydilar, balki faqatgina kreditga beradilar. Ularning daromad manbai real sektor emas, balki moliya sohasida aylanib turuvchi qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi. Bu ma’noda kapital egalari bekorchilar sinfini tashkil etadi. Ishchilar, shuningdek ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va texnik mutaxassislar unumli sinf hisoblanadilar, ular o‘z kapitallariga ega emas va bekorchilar sinfi kreditga qo‘ygan vositalardan foydalanib ish yuritadilar. Bekorchilar sinfining xukumronlik mavqei barcha iqtisodiyotda kreditning rolini haddan tashqari oshirib yuboradi. Kapitalning anchagina qismi chayqovchilik maqsadlarga foydalaniladi va ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilmaydi. Kredit inflyatsiyasi vujudga keladi, uning orqasidan ssudani zudlik bilan qoplash talabi zarurligi kelib chiqadi. Natijada ommaviy bankrotlik va turg‘unlik yuzaga chiqadi, ular o‘zining davom etishi muddati bo‘yicha iqtisodiy yuksalish davridan ancha ortib ketadi. Bekorchilar sinfi bilan unumli sinf o‘rtasidagi antagonizmning echilishi hokimiyatning texnokratlar qo‘ligi o‘tishiga olib keladi. Kapitalga bo‘lgan mulkchilik aktsionerlik shaklini oladi va shu bilan xususiy mulk bo‘lishdan to‘xtaydi.