«iqtisodiyot» kafedrasi shermatov axmadulloninig «makroiqtisodiyoti» fanidan

Xeksher - Olinaring neoklassik konsepsiaysi
Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi olimlari

Eli Xeksher va Bertil Olinlarni (30-yillar) ko'rsatish mumkin. E. Xeksher va B. Olinlar “Ishlab chiqarish omillariga bog'liq holda narxlami tenglashishi” qoidasini oldinga surgan. Buning ma'nosi shundan iboratki, milliy ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital, shuningdek, u yoki bu mahsulotning ichki iste'molidagi o'zgarishlar kabi

omillarga bog’liq. Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:

I. Mamlakatlar o'zlarida ortiqcha bo'lgan ishlab chiqarish omilini ko'p talab

qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha o'zlarida taqchil bo'lgan

ishlab chiqarish omillarini ko'p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar.

2. Xalqaro savdo yo'lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli

mamlakatlardagi “omil narxi”ning (tannarxi) tenglashishi kabi o'zgarishlar

kuzatiladi.

3. Mahsulotlar eksporti o'rnini asta-sekin ishlab chiqarish omillari eksporti

egallaydi.

Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar

miqdori o'rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo'lsa, shu

omil bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.

Xeksher-Olin konsepsiaysiga asosan tashqi savdo quyidagi ko'rinishlarga

ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya'ni, «sanoatlashgan» va «agrar»

mamlakat faoliyat ko'rsatmoqda.

Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va ma'lum miqdorda ortiqcha

ishchi kuchi mavjud bo'ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha yer mavjud, ammo

kapital yetishmaydi.

Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda kapital asosiy omil

hisoblanadi. Masalan, neftni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va mashina

ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapitalga

talabchan ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo'lgan

mamlakatlar aynan ushbu yo'nalishlarga ixtisoslashadilar. Shu bilan birga don

yetishtirish va chorvachilik bilan shug'ullanadigan mamlakatlarda ko'proq yer

resurslari kerak bo'ladi va ular shu yo'nalishga ixtisoslashgan bo'ladilar.

Xeksher-Olin konsepssiaysini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50

yillarda “Leontev taajjubi” yuzaga kelishiga sabab bo'ldi. V.Leontev

AQSh ning, kapital ortiqcha bo'lgan mamlakat bo'lishiga qaramasdan, 1947

yilda kapital talabchan emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport

qilganligini kO'rsatib berdi. Ya'ni, Xeksher-Olin konsepsiaysiga zid keladigan

vaziyat yuzaga keldi. Keyingi tadqiqotlar esa AQShda kapitaldan ko'ra yer

va ilmiy texnik mutaxassislar nisbatan ortiqcha ekanligini tasdiqladi. AQSh

ishlab chiqarilishida aynan shu omillar ko'proq foydalaniladigan tovarlarning

sof eksportyori ba'lib chiqdi.

1948 yil amerikalik iqtisodchilar P. Samuelson va V.Stolperlar Xeksher-Olin

konsepsiaysini takomillashtirishdi. Ularning nazariyasi bo'yicha xalqaro savdoda

ishlab chiqarish omillari bilan ta'minlanganlik darajasidagi notekislik,

texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va

mahsulotlarning harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o'rtasidagi ishlab

chiqarish omillari narxlari tenglashadi.

D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson

hamda V.Stolperlar tomonidan to'ldirilgan savdo konsepsiaysiga nafaqat

mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro foydali savdoni yo'lga qo'yish, balki mamlakatlar

rivojlanishi o'rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi.