Iqtisodiy va

1749 yilda nemis olimi N . Anxenval statistika to ‘g‘risida- gi kitobini nashr ettiradi va ushbu fanga asos soladi. Uning statistikasi mamlakat hayotiga oid barcha miqdoriy ko'rsat- kichlarga (davlat chegarasi , maydoni, aholisi, armiyasi, qazil- ma boyliklari va h.k.) bag‘ishlanganligi sababli u davlatshu- noslik (state — shtat, ya’ni davlat), kameral statistika mazmu- niga ega edi. G erm aniya statistikasida fakt va raqamlar juda ko‘p b o ‘lib, u eng avvalo mamlakat hayotini miqdor jihatidan tasvirlab berardi, xolos («opisatelnaya statistika»). Shu sabab- dan uning tahliliy, ilmiy ahamiyatiga ko‘ra axboriy tomonlari k o ‘proq b o ‘lgan.

Shu davrda ingliz iqtisodchisi U. Pettining ham statisti­ ka to ‘g ‘risidagi asari chop etiladi. U ning bu kitobida m a m ­ lakat siyosiy-iqtisodiy hayoti va savdo- sotiq bilan bog‘liq m a’lumotlarga, ularning tahliliga ham da ayrim qonuniyatlarga e’tibor berilgan. D emak, U. Petti statistikasining, aniqrog‘i matem atik statistikasining fanga yaqinligi ancha yuqori (uni ba’zilar «siyosiy arifmetika» deb yuritishgan).

Bizning taxminlarimizga ko‘ra, nemis statistikasi keyin­ chalik iqtisodiy geografiyaga, ingliz statistikasi esa avvalgi siyosiy iqtisod — hozirgi iqtisodiy nazariya fanlariga asos b o ‘- lib xizmat qilgan. Aynan nemis statistikasi ta’sirida Rossiyada ham statistika va iqtisodiy geografiya fanlari shakllangan.

G eografiya va shu ju m lad an iqtisodiy geografiyaning vujudga kelishida geografik determ inizm yo‘nalishi ham da nemis olimi F. Ratselning «Antropogeografiya» va «Siyosiy geografiya» kitoblari ham qisman sababchi b o ‘lgan. Ayniqsa bu b o r a d a G e r m a n i y a d a ish la b c h i q a r i s h k u c h l a r i n i joylashtirish bilan bog‘liq tadqiqotlarning ahamiyati katta. Jum ladan, I. Tyunen (1826 y.) qishloq x o ‘jaligini shahar atrofida xalqasimon joylashtirish, A. Veber (1909 y.) sanoat korxonalarini turli om illardan kelib chiqqan holda hududiy tashkil qilinishini o ‘rganishgan. Keyinchalik ularning vatan- doshlari V. Kristaller va A. Leshlar aholiga xizmat ko'rsatish sohalarini joylashtirish va u m u m an x o ‘jalik tarm oqlarini

26


hududiy tashkil etishni tadqiq qilishgan; A. Lesh (XX asr 40- chi yillari) iqtisodiy landshaft yoki, hozirgi zamon tili bilan aytganda, iqtisodiy rayonlar, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalikni joylashtirish masalalarini chuqur va atroflicha tahlil etgan.

Shunday qilib, iqtisodiy geografiyaning fan m aqom ida shakllanishida nemis statistikasi va «shtandort« (joy, joylash­ tirish) yo‘nalishining aham iyati katta b o ‘lgan. Qolaversa, dunyoda ilk bor geografiya fakulteti va kafedralari ham aynan G erm aniya oliy o ‘quv yurtlarida tashkil etilgan.

Ta'kidlash lozimki, G erm aniyada vujudga kelgan bu ilmiy yo‘nalishlar shu vaqtda Rossiyaga ham o ‘z ta’sirini ko‘rsat- gan. C hunonchi, V.N. Tatishev (XVIII asr) P .P . va V.G. Se- menov-Tyanshanskiy, K.I. Arsenyev (XIX) kabi rus olimla- rining tadqiqotlari asosan nemis statistikasi va geografiyasi ruhida olib borilgan. 1820 yillarda Peterburg universitetining tarix fakultetlarida tashkil etilgan dastlabki kafedralarning nomi ham «geografiya va statistika» deb atalgan. Bevosita iq t iso d iy geografiya fani u c h u n esa K .I. A rsenyevning Rossiyani iqtisodiy rayonlashtirilishi to ‘g‘risidagi ishlari katta ahamiyatga ega.

Xulosa qilish mumkinki, birinchi davrda iqtisodiy geogra­ fiya fanining vujudga kelishiga zamin yaratilgan. A m m o aynan shu nom da bu fanning rasmiy paydo b o ‘lishi keyinroq sodir b o ‘lgan. C hunonchi «iqtisodiy geografiya» nomli ilmiy jurnal AQSHda, shu nomdagi kafedra G erm aniya va Rossiyada XX asrning birinchi choragida tashkil qilingan.

0 ‘zbekistonda iqtisodiy geografiya fanining tarixiy shaklla- nish va rivojlanish jarayonini o ‘rganishda sobiq Ittifoq davrini ham e'tiborga olmoq zarur. Bu davrda mazkur fan, asosan nemis maktablari ta'sirida, avval Peterburgda rivojlanib bor- gan. U nda sof iqtisodiy va xususan tarm oq ham da statistik raqam larga k o ‘p ah am iy a t berilganligi sababli iqtisodiy geografiyada «tarmoq-statistika» yo‘nalishi ustuvor b o ‘lgan. Shuning uchun b o ‘lsa kerak, XX asrning 20-yillarida iqtiso­ diy geografiya iqtisodiyot fanlari tizimiga kiritilgan.

Albatta, fanni faqat raqam lar bilan to ‘ldirish va geogra­ fiyani faqat tarm oqlar tahlili bilan tushuntirish maqsadga muvofiq emas. Binobarin, asosiy ilmiy manbalari iqtisodchi b o ‘lgan Bernshteyn-Kogan va N . N . Baranskiylar iqtisodiy

27

geografiyaning hududiy jihatlariga ko‘proq ahamiyat berish- ning tarafdorlari b o ‘lib chiqishgan va natijada ular iqtisodiy geografiyada rayonlar yo'nalishini kuchaytirishgan. Demak, iqtisodiy geografiya yanada geografiylashtirilgan, rayonlar ta ’rifi va tavsifiga katta urg‘u berilgan. Ehtimol bu holat iqti­ sodiy geografiyani iqtisodiyot tizim idan geografiya fanlari blokiga kiritilishiga sabab bo'lgandir.

Iqtisodiy geografiya Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillardagi xo'jalikni qayta tiklash ishlarida katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo'lgan. Shu nuqtai nazardan 20- yillarda Moskvada tashkil etilgan KEPS (« Комитет по и с ­ пользованию природных ресурсов») va uning asosida SOPS («Совет по изучению производительных сил») ning vujud­ ga kelishi nihoyatda m uhim b o ‘lgan. U shbu ilmiy-tadqiqot tashkilotlari mamlakatning turli hududlarida tabiiy resurslar- dan foydalanish, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish b o ‘yicha ilmiy g'oyalar sxemalarini yaratgan-ki, mohiyatan b u ish la r iq t is o d iy g e o g r a f iy a fa n i d o ir a s id a o lib b o r ilg a n .

0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasidagj SOPS ham boshqa ilmiy-tadqiqot institutlari va 1940 yilda Toshkent Davlat Uni- versiteti — hozirgi 0 ‘zbekiston Milliy Universitetida ochilgan iqtisodiy geografiya kafedrasi olimlari bilan hamkorlikda yirik hududiy-iqtisodiy tadqiqotlarni bajargan. Masalan, Farg'ona vodiysining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, Angren—Olmaliq, Buxoro—Navoiy, Qashqadaryo, M irzacho‘l, Quyi Amudaryo hududiy ishlab chiqarish majmualari t o ‘g ‘risidagi ishlar shular ju m la s id a n d i r . M az k u r ta d q iq o t la rn i am alga o shirishda S.K. ZiyoduIIayev, V .I. Chetirkin, Cherdansev, K.N. Bedrin- sev, K.I. Lapkin, V.I. Popov, Z .M . Akramov, S H .N . Zokirov,