Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni bashoratlashda ekonometrik modellardan foydalanish Reja

Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni bashoratlashda ekonometrik modellardan foydalanish

Reja

1.Ijtimoiy-iqtisodiy bashoratlashning umumiy tushunchalari va ob’ektlari.

2.Bashoratlash usullari va ularning turlari.
3.Ekonometrik tenglamalar tizimi yordamida bashoratlash uslubiyoti.

1.Ijtimoiy-iqtisodiy bashoratlashning umumiy tushunchalari va ob’ektlari
Bashorat - bu ehtimol yo‘nalishlar, ob’ektlar va hodisalarning rivojlanishi natijalari. Prognozlash - bu ob’ektni rivojlantirish istiqbolini belgilab beradigan maxsus ilmiy tadqiqotlardir.
Prognozlash nima bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatib beradi; rejalashtirish - bo‘lishi shart degan ma’noni bildiradi.
Bashoratlash sohalari juda keng: geografik, geologik, ekologik, iqtisodiy, sotsial, tashqi-siyosiy, yuridik va h.k.
Iqtisodiy bashoratlash - bu iqtisodiy qonunlarga ilmiy yondoshgan holda iqtisodiy tizimlarni prognozlarini tuzish jarayonidir. Iqtisodiy tizimni boshqarish sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin:

Avvalo iqtisodiy tizimni rivojlanishini maqsadi aniqlanadi. Quyidagi maqsadga kelajakda bo‘lishi mumkin holatlari o‘rganilib prognoz qilinadi. Eng samarali tanlangan rivojlanish variantlari, kompleks dasturlarni tuzilishiga informatsion baza sifatida qo‘llanib, prognoz qilingan holatga tizim erishish uchun, qanday tadbirlar amalga oshirilishi kerakligini dastur ko‘rinishida tuzib olinadi.
Bashoratlash avvalo, rejalarning ilmiy asoslanganligini oshirish uchun taraqqiyot maqsadlaridan biriga erishishga qaratilgan konkret reja yoki kompleks dasturni tekshirish asosi tarzida qaraladi. Ishning bu bosqichi reja echimlarining, shuningdek iqtisodiy tadbirlar tizimini o‘tkazish muddatlarining izchilligini tanlash va asoslash imkonini beradi.
Bashoratlash jarayoni ob’ektni tahlilidan boshlanadi. Bu tahlil ob’ektni tanlash, prognozlash maqsadida, ob’ektga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish, uning tarkibi, boshqarish usullarni o‘rganishdan iborat. Iqtisodiy tizim juda katta va murakkab bo‘lgani uchun uni o‘rganishda tizimli tahlil usuli qo‘llanadi.
Bu usulni asosiy prinsiplari quyidagicha:
1. Murakkab tizim juda ko‘p elementlardan iborat. Bu elementlar bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, murakkab strukturani tashkil etadi.
2. Murakkab tizim yaxlitlik xususiyatiga ega. Bunday tizimlar har doim maqsadga intilgan bo‘ladi, samarali holatga erishishga harakat qiladi.
3. Tizim kirish va chiqish yo‘llari orqali tashqi muhit bilan bog‘langan.


X_t Y_t

Faraz qilaylik tizim holatini aniqlaydigan 3 vektor ma’lum bo‘lsin.

X_t = (X₁, X₂,..., X_m)_t S_t = (S₁, S₂,…, S_k)_t
Y_t = (Y₁, Y₂,..., Y_n)_t
Tizimni chiqish holati kirish parametrlari va tizimni ichki holati bilan quyidagicha bog‘langan:
Y_t = f (X_t, S_t)
Bu yondoshuv ekonometrik modellashtirishda qo‘llaniladi.
4. Har bir murakkab tizimni elementlarga bo‘lish mumkin. Masalan: Xalq xo‘jalikni elementlari bu tarmoqlar, korxonalar elementlari - bo‘limlar va h.k. Tizimni elementlari ierarxiya prinsiplariga bo‘ysunadi.
5. Murakkab va katta tizimlarni to‘liq tasvirlash, izohlash juda qiyin, shuning uchun ularni boshqarishda, pronozlashda ma’lum bir ehtimollik nazarda tutiladi.
Ishlab chiqarish funksiyalar bo‘yicha prognozlash uchun ketma-ket bir nechta bosqichlardan o‘tish lozim:
1. Berilgan ma’lumotlar asosida korrelyasion tahlil o‘tkaziladi:
a) xususiy korrelyasiya koeffitsientlar matritsasi hisoblanadi;
b) juft korrelyasiya koeffitsientlari matritsasi hisoblanadi.
2. Korrelyasion tahlil natijasida tanlangan omillar asosida regressiya tenglamasi quriladi;
3. Qurilgan tenglama quyidagi mezonlar bo‘yicha baholanadi:
a) Fisher mezoni;
b) Styudent mezoni;
v) Darbin-Uotson mezoni;
g) Ko‘plik korrelyasiya koeffitsienti;
d) Determinatsiya koeffitsienti;
e) approksimatsiya xatoligi.
4. Qurilgan tenglama mezonlarga mos kelsa, keyin asosiy ko‘rsatkich tenglama asosida prognoz davri hisoblanadi.
5. Ishlab chiqarish funksiyasini asosiy xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi:
a) o‘rtacha unumdorlik omillari;
b) chegaraviy unumdorlik omillari;
v) resurslar bo‘yicha elastiklik koeffitsientlari;
g) resurslarga talab;
d) resurslarni almashtirish chegaralari.