|
3. Ekonometrik tenglamalar tizimi yordamida bashoratlash uslubiyoti.
Ekonometrik tenglamalar tizimi uch xilga bo‘linadi:
a) tizimga bir-biri bilan bog‘lanmagan tenglamalar kiradi. Har biri alohida echilib, umumiy iqtisodiy-matematik modelni bir qismi bo‘lib koladi;
b) tizimga bir-biri bilan bog‘langan statistik xususiyatga ega bo‘lgan tenglamalar kiradi.
Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotga bir nechta omillar, ya’ni ishchilar soni va asosiy fondlar o‘z ta’sir kuchini ko‘rsatadilar. O‘z navbatida, ishchilar soni aholi soni bilan va asosiy fondlar miqdori kapital qo‘yilmalar bilan bog‘langan.
Buning natijasida ekonometrik tenglamalar tizimi quyidagi ko‘rinishda yozilishi mumkin:
Y = f (OPF, PPP)
PPP = f(L)
OPF = f (KK),
bu erda Y - asosiy ko‘rsatkich, RRR - ishchilar soni, OPF - asosiy fondlar hajmi, L - aholi soni, KK - kapital qo‘yilmalar.
v) tizimga dinamik xususiyatga ega bo‘lgan tenglamalar kiradi. Bu tizimga kiradigan tenglamalar faqatgina har biri vaqt davrida bog‘lanishi borligini aniqlamasdan, ilgari bo‘lgan omillararo bog‘lanishini borligini ham tahlil qilish mumkin (t-1).
Masalan, bir jarayon tahlil etish uchun va uni asosiy ko‘rsatkichlarni prognoz davriga hisoblash uchun berilgan ma’lumotlar asosida, ya’ni yalpi mahsulot (VAL), ishchilar soni (RRR), asosiy fondlar (OPF), ish xaqi fondi (ZAR), kapital qo‘yilmalar (KV), har yili ishga kirgizadigan asosiy fondlar (OWF) kabi ko‘rsatgichlarni tenglamalar tizimi orqali ezib chikamiz:
VAL = f(OPF,PPP) (1)
PPP = f(VAL,ZAR) (2)
ZAR = f(VAL,KV) (3)
OWF = f(KV,OPF) (4)
OPF = f(OPF(-1),KV) (5)
KV = f(FN) (6)
FN = f(ND) (7)
YUkorida keltirilgan tenglamalar tizimi bir biri bilan bog‘lanib, ketma-ket hisoblanadi, ya’ni (7) tenglama echilib, uni natijalari omil sifatida (6) tenglamaga kapital quyilmalar hisoblash uchun ishlatiladi. Uz vaqtida (6) tenglamani natijalari (5) tenglamani echish uchun ishlatiladi.
Bu ekonometrik tenglamar tizimida prognoz vaqtiga bir ko‘rsatkich aniqlanib, uni natijasi orqali kolgan asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash mumkin. Model iqtisodietga mos bo‘lgan yulanishlarni, bog‘lanishlarni aks ettirish kerak.
Xulosa.
Bashoratlashda ekstropolyasiya usuli o‘rganiladigan ob’ektning rivojlanishiga taalluqli bo‘lgan omillarning doiraviylik, o‘zgarmaslik shartiga asoslangan bo‘lib, ob’ektning o‘tmishdagi va shuncha asoslanib kelajakdagi rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi.
Dinamik qatorlarning o‘zgarish darajalariga qarab ekstrapolyasiya oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Bashoratlashning oddiy ekstrapolyasiya usuli tenglamalarining absolyut qiymatlari, qatorlarning o‘rta qiymatlari o‘rtacha absolyut o‘sish va o‘sishning o‘rtacha tezligi nisbatan o‘zgarmas qiymatlarga ega degan xulosaga asoslangan. Bashoratning murakkab ekstropolyasiya usuli, trendni ifodolovchi statistik formulalarni qo‘llashga asoslangan bo‘lib ikki turga: moslashgan va analitik turlarga bo‘linadi. Qisqa muddatga bashoratlash keng qo‘llaniladigan bashoratlash usuli ekstrapolyasiya usulidir. Ekstrapolyasiya usuli bashoratlashni odatda bir o‘lchamli vaqtlar qatori asosida amalga oshiradi. Ma’lumki bir o‘lchamli vaqt qatorlarini modellash usullari iqtisodiy ko‘rsatkichlarning dinamik qatorlarga asoslangan bo‘lib quyidagi to‘rt tarkibiy qismlardan tashkil topgan.
Iqtisodiy-ijimoiy jarayonlarni modellashning keng tarqalgan usuli vaqt qatorlarni tekislash usulidir. Tekislashgan har xil usullari mavjud bo‘lib ularning eng asosiylari qatorlarning amaldagi qiymatlarini hisoblab topilganlari bilan almashtirishdir.
Bashorat iqtisodiy rivojlanish variantlarini avvalgi rivojlanish omillari va yo‘nalishlari bashorat qilinish davrida ham saqlanib qoladi degan gipoteza kelib chiqib aniqlaydi. Bunday gipoteza qilishga iqtisodiy holat va jarayonlarning etarlicha inertligi sabab bo‘ladi.
Dinamik qatorlarning ekstropolyasiyasi asosida bashorat qilish har kanday statistik bashoratlashlar singari erishilishi lozim bo‘lgan aniq maqsadga yo‘naltirilgan yoki intervalli bo‘lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
