Iqtisodiy geografiya

Jahon mamlakatlarining tipologiyasi

Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga binoan tiplari	Mamlakatlar soni		maydoni		YaMM $		Ax j/b YaMM $		Ah j/b YaMM . Nisb. indek
	Son	%	m kv km	%	Mlrd $	%
I.Iqtisodiy salohiyati va rivojlanganlik darajasi juda yuqori bo’lgan “yettilik davlatlari”	7/7^5	3.1/3.1	21168/21168	15.8/15. 8	19622/1586 1	63.5/61 .7		28520/2550 0		5.5/5.7
II.Iqtisodiy rivojlanganlik darajasi juda yuqori bo’lgan mamlakatlar	17/19	7.4/8.3	9197/9197	6.8/6.8	2471/2156	8.0/8.4		27764/2506 9		5.4/5.6
III.Iqtisodiy va intelektual salohiyati katta bo’lgan, yuqri darajada rivojlangan mamlakatlar.	12/12	5.2/5.2	1596/1596	1.2/1.2	1798/1484	5.8/5.8		12486/1091 2		2.4/2.4
IV.Rekreatsion va intelektual resurslarga, qulay iqtisodiy-geografik o’ringa ega bo’lgan, iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan mamlakatlar	20/20	8.7/8.7	3060/3060	2.3/2.3	436/317	1.4/1.2		8074/7204		1.6/1.6
V.Jahonda eng ko’p sonli, iqtisodiy va intelektual salohiyati xilma-xil mulkchilik shakllariga asoslanib rivojlanayotgan mamlakatlar.	84/84	36.7/36. 5	51251/51251	38.2/38. 2	4243/3794	13.7/14 .8		3064/2810		0.6/0.6
VI.Tabiiy va ayniqsa inson salohiyati ulkan, lekin iqtisodiy taraqqiyoti darajasi ancha past va sur’atlar xar xil bo’lgan mamlakatlar	56/56	24.5/24. 3	28045/28045	20.9/20. 9	2235/1984	7.2/7.7		735/672		0.14/0. 15
VII.Xo’jaligining taraqqiyot darajasi va sur’atlari juda past, inson resurslariga boy bo’lgan, iqtisodiy qoloq mamlakatlar	33/32	14.4/13. 9	19971/19971	14.8/14. 8	122/104	0.4/0.4		210/202		0.04/0. 05
Jami	229/23 0	100/100	134288/13428 8	100/100	30927/2570 0	100/10 0		5170		1.0/1.0

Kasr maxrajida 1995 yilgi, suratida 1999 yilning 1,07 ga nisbatan olingan ma’lumotlar.

102
Beshinchi tip mamlakatlari qatoriga iqtisodiy rivojlanishining katta imkoniyatlari Ukraina, Xorvatiya, Slovakiya, Vengriya, Polsha, Turkiya, Malayziya, JAR, Braziliya, Chili davlatlarida mavjuddir. O’zbekiston va boshqa shu tipga kirgan sobiq itfoq respublikalarining imkoniyatlari ham yuqori baholanmoqda.

Oltinchi tip mamlakatlarining iqtisodiy taraqqiyoti ko’p jihatdan ularda mavjud siyosiy vaziyatning barqarorlashishi hamda rivojlanishning demokratik yo’lini tanlab olishiga bog’liqdir. Shunday muammolar dast avval Tojikiston, Turkmaniston, Albaniya, Kombodja, Laos, Nikaragua, Armeniya, Ojarbajon, Gruziya, Uganda, Bangladesh, Pokiston davlatlariga hosdir.
Yettinchi tip mamlakatlari soni unchali katta bo’lmasa ham aynan shularga xos ijtimoiy-iqtisodiy muammolar jahondagi barqarorlik va tenglikka xavf solishi mumkin. Binobarin Nigeriya, KDR, Niger, Chat, Ruanda, Burundi, Sudan, Efiopiya va Epitriya mamlakatlarida yuz bergan va davom etayotgan millatlararo mojoro’lar, urushlar, Afrikada va butun dunyoda siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarayotgan eng muhim sabablardir.

3. Jahon iqtisodiy va siyosiy munosabatlarida ustun ahamiyatga ega bo’lgan “ettilik” mamlakatlarining iqtisodiy-geografik tavsifi

“Yettilik” mamlakatlari yuqorida qayd etib o’tilgan dunyo miqyosida YaMMning deyarli 3/2 qismini yetkazib beradi. “Yettilik” mamlakatlarining barchasi yuqori darajada rivojlangan sanoat va qishloq xujaligi ishlab chiqarishiga hamda xizmat ko’rsatish sohasiga egadirlar.(24-jadval)

24-jadval “Yettilik” mamlakatlari band aholining tarmoqlar tarkibi%

Davlat	Jami	Shu jumladan
lar	band aholi	Sanoat va quri lishda	Q/x	Tran-rt va aloqada	Savdo tex nika ta’ minoti,	Boshqa tarmoqd a
AQSh	100	24	3	6	21	46
Yaponiya	100	34	6	6	22	32
Germaniy a	100	38	3	6	17	36
Fransiya	100	29	5	7	17	42
B.Britaniy a	100	27	2	6	20	45
Italiya	100	32	8	5	22	33
Kanada	100	23	4	6	24	43
O’zbekist on	100	20.8	28	6.5	9.3	35.4

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turganidek barcha “yettilik” mamlakatlarida sanoat yuqori daraja rivojlangan shu bilan birga band aholi salmog’ining qishloq xo’jaligida past ko’rsatkichlarga ega. Ushbu tarmoqni yuqori darajada mexanizatsiyalashganligi, jarayonlarni zamonaviy kompyutyerlar vositasida boshqarilishi bilan bog’langan. Mazkur davlatlarning ko’pchiligi (AQSh, Kanada, Fransiya, Italiya) qishloq xo’jaligi maxsulotlari va xom ashyosiga bo’lgan ehtiyojlarining o’zlarining ichki ishlab chiqarish imkoniyatlari hisobiga to’la ta’minlaydi. Germaniya, Yaponiya va Buyuk Britanya mamlakatlari ham jami iste’mol q ladigan qishlo xo’jaligi maxsuloti va xom ashyosining 20-30%ini import qiladi holos. Eng muhimi import bilan bog’langan xarajatlar boshqa qishloq xo’jaligi maxusulotlari eksporti hisobiga nafaqat qoplanadi, balki daromad ham keltiradi.
“Yettilik” mamlakatlari iqtisodiyotini naqadar yuqori darajada rivojlanganligini ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan sanoat maxsulotining bazi bir asosiy turlari hisobida ham ko’rishimiz mumkin.

25-jadval

“Yettilik” davlatlarini sanoat mahsuloti ba’zi bir turlarini ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda egallagan o’rinlari

Davlatlar	El/en i/ch mlrd		Neft qazib olish			Tab.gaz qazib olish			Ko’mir qazib olish			Po’lat eritish			Avtomob il i/ch			Tsement i/ch
	Mlrd kvt/s	%		Mln t	%		Ml rd ku bM	%		Ml n t	%		Ml n t	%		Ml n do na	%		Mln t	%
AQSh	3800	31,7		350	10, 6		58	2,4		90 0	18,0		90	13,8		8	22,9		75	6,8
Yaponiya	910	7,6		1	0,0		3	0,1		7,5	0,2		10 0	15,4		9	25,7		90	8,2
Germaniya	550	4,6		3	0,1		2	0,1		30 0	6,0		40	6,2		4	11,4		40	3,6
Fransiya	513	4,3		3	0,1		4	0,2		10	0,2		20	3,1		3,5	10,0		22	2,0
B.Britaniya	345	2,9		98	3,0		75	3,1		70	1,4		17	2,6		1,5	4,3		9	0,8
Italiya	240	2,0		5	0,2		25	1,0		1	0,0		30	4,6		1,4	4,0		40	3,6
Kanada	577	4,8		85	2,6		16	0,7		75	1,5		16	2,5		1,5	4,3		10	0,9
O’zbekiston	48	0,4		8	0,2		50	2,1		3	0,1		1	0,2		0,2	0,6		6	0,5
	1200 0	100		3300	10 0		24 00	100		50 00	100		65 0	100		35	100		110 0	10 0

Asosiy tayanch tushunchalar.

Salohiyat – ma’lum makon doirasidagi resurslarni umumlashtirish jamlash yo’li bilan baholash.

Iqtisodiy salohiyat – jamiyatni tabiiy va inson resurslari bilan ta’minlanganlik darajasini hamda undan foydalanish bo’yicha imkoniyatlarning hali mavjudligini anglatadi va ana shu imkoniyatlar miqyosi bilan baholanadi.
Tabiiy resurslar – tabiat, tabiiy muhit bilan bevosita bog’liq bo’lgan, jamiyat o’zining kundalik extiyojlarini qondirish maqsadida foydalanayotgan tabiat komponentlaridir.
Tipologiya - o’rganilayotgan ob’ektlar (mamlakatlar)ni sifat belgilari bo’yicha bir biridan farq qiluvchi tiplarga ajratish.