Iqtisodiy bilim asoslari

Tabiiy monopoliya
 — davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan ba’zi bir ishlab 
chiqarish  yoki  xizmat  ko‘rsatish  sohalari  va  tarmoqlarining  atayin 
monopollashtirilishi.
BILASIZMI!
           
O‘zbekistonda  2018-  yil  natijasiga  ko‘ra  140  ta  tabiiy  monopoliya 
mavjudligi rasman e’lon qilindi. Bu 2017- yildagiga qaraganda bunday 
monopoliyalar 8 taga kamayganligini anglatadi.
            Tabiiy  monopoliya  holati  —  bu  muayyan  tarmoq  yoki  sohaning 
shunday raqobat mavjud bo‘lmagan holati-ki, unda iste’molchilarning 
talablari raqobat mavjud bo‘lgandagiga qaraganda yaxshiroq qondiriladi.
    Lekin  hozirgi  islohotlar  natijasida  ayrim  yirik  kompaniyalar, 
s h u   j u m l a d a n   t a b i i y   m o n o p o l i y a   m a q o m i d a g i   k o r x o n a l a r   h a m 
ixchamlashtirilmoqda  va  qisman  xususiylashtirilmoqda.  Masalan, 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  farmoniga  muvofiq  "O‘zbekiston 
havo  yo‘llari"  aviakompaniyasini  bir  nechta  kompaniyalarga  bo‘lib 
yuborishga qaror qilindi.
http:eduportal.uz

---

123
qarorlari  chiqarilgan  va  qo nunlar  qabul  qilingan.  Xususan,  “Mono po l 
fao liyatni cheklash to‘g‘ri si da”gi qonunga ko‘ra, bozorda sotuv chi firma-
lar ning:
— ataylab tovarlar taq chilligini hosil qilishi;
— narxlar ustidan o‘z nazoratini o‘rnatishi;
— boshqa raqobatchi fir malarning bozorga kirib kelishiga to‘sqinlik qilish 
kabi faoliyatlari man etilgan. 
Bu  qonunni  buzganlar  uchun  raqibiga  yetkazgan  zararini  qoplash, 
jarima to‘lash va g‘irromlik qilish bilan topi l gan foydadan mahrum qi-
lish kabi iqtisodiy jazolar belgi langan.
1. Monopolistik raqobat bozori sof raqobat bozoridan qaysi xususiyatlari 
bilan farq qiladi?
2. Sof monopoliyaning oligopoliyadan farqi nimada?
3. Nima uchun ayrim bozorlarda monopoliya vujudga keladi?
4. Monopoliyaning qanday iqtisodiy zararlari bor?
5. Monopoliyaga qarshi qonunchilik nega paydo bo‘lgan?
6. Tabiiy monopoliyalarga misollar keltiring.
7. Respublikamizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishida monopoliyaga qarshi 
qonunlarning qanday ahamiyati bor?
8. Sizningcha,  qaysi  sohalarda  davlat  monopoliyasi  saqlab  qolingani, 
qaysi sohalarda  esa monopoliyaning umuman bo‘lmagani ma’qul deb 
o‘ylaysiz? Fikringizni asoslang.
9.  Quyida  sanab  o‘til gan  sohalarning  qaysi  birida  mono po liya,  oli-
gopoliya,  monopol  raqobat  va  sof  raqobat  mavjud  bo‘lishi  mum kin: 
a)  samolyotsozlik;  b)  mineral  suv  ishlab  chiqarish;  d)  oyoq  kiyimi 
ishlab chiqarish; e) avtomobilsozlik; f) qandolat mahsulotlari ishlab 
chiqarish; g) uyali aloqa xizmati; h) non pishirib sotish.