Iqtisodiy bilim asoslari

        Bozor  iqtisodiyoti
  —  xususiy  mulkchilikka  asoslangan,  barcha 
iqtisodiy  yechimlar  bozor  mexanizmlari  yordamida  aniqlanadigan 
iqtisodiy tizim.
Yuqorida  keltirilgan  xususiyatlar  asosida  bozor  munosabatlari 
shakllanadi,  bozor  iqtisodiyoti  amal  qilishi  uchun  shart-sharoitlar 
yaratiladi va iqtisodiyot bozor munosabatlari asosida rivojlanadi.
XX  asrga  kelib  markazlashgan  rejali  iqtisodiyotga  asoslangan  qator 
davlatlar vujudga keldi. Natijada, amaldagi ikki tizim o‘rtasida raqobat, 
o‘zaro  musobaqa  paydo  bo‘ldi.  Bozor  iqtisodiyoti  jamiyat  hayotidagi 
o‘zgarishlarga javoban, ijobiy xususiyatlarni o‘zida tez mujassamlashtirib, 
bu o‘zgarishlarga tezlikda moslasha oldi va bu bilan iqtisodiy taraqqiyot 
rivojiga poydevor bo‘ldi. Rejali iqtisodiyot esa o‘zining beso‘naqayligi, 
o‘zgarishlarga  tez  moslasha  olmasligi  tufayli  jamiyatning  iqtisodiy 
taraqqiyotiga  g‘ov  bo‘lib,  uni  “bo‘g‘a”  boshladi.  XX  asr  oxirlariga 
kelib,  bozor  iqtisodiyotiga  tayangan  davlatlar  iqtisodiyoti  gullab-
yashnab, iqtisodiy taraqqiyotda ilgarilab ketishdi. Markazlashgan rejali 
iqtisodiyot  hukm  surgan  davlatlar  iqtisodiyoti  tanazzulga  yuz  tutib, 
jahon taraqqiyotidan ancha orqada qolib ketdi. Bugungi kunga kelib, bu 
mamlakatlarda ham bozor iqtisodiyotiga o‘tish ham tarixiy, ham iqtisodiy 
zarurat bo‘lib qoldi.
Bozor  iqtisodiyoti  ham  qator  kamchiliklardan  xoli  emas,  albatta. 
Insoniyat  tarixi  bunga  guvohlik  berib  turibdi.  Bozor  iqtisodiyoti 
davlatning iqtisodiyotga aralashuvini inkor etgani holda, jamiyat boylar 
va  kambag‘allarga  ajralishiga,  mulkning  ozchilik  qo‘lida  to‘planishiga, 
http:eduportal.uz

---

126
katta-katta  monopolchi  korxonalar  vujudga  kelishiga  va  jamiyatdagi 
ijtimoiy  va  iqtisodiy  muvozanatning  beqarorlashuviga  zamin  yaratdi. 
Bozor iqtisodiyotining inflatsiya va ishsizlikka qarshi samarali kurasha 
olmasligi  ma’lum  bo‘lib  qoldi.  Bularning  barchasiga  qaysidir  darajada 
barham  beruvchi  kuchga,  davlatning  iqtisodiyotni  tartibga  solib  turish 
faoliyatiga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Davlatning iqtisodiy hayotga aralashuvi 
ijobiy holat sifatida e’tirof etildi. Davlatga jamiyatda iqtisodiy qonun-
qoidalarning  amal  qilishi  uchun  zarur  shart-sharoitlar  hozirlash, 
ularning bajarilishini nazorat qilish, iqtisodiyotni tartibga solib turish, 
bozor  tizimini  muhofaza  qilish  kabi  vazifalar  yuklatildi.  Davlat  bozor 
iqtisodiyoti  sharoitida  iqtisodiyotning  asosiy  ishtirokchilaridan  biriga 
aylandi.  Bozor  iqtisodiyotining  mantiqiy  davomi  bo‘lmish  aralash 
iqtisodiyotga yo‘l ochildi. 
Aralash  iqtisodiyot  jamiyat  a’zolarining  kam  ta’minlangan  qismini 
ijtimoiy  himoya  qilishga,  ommaviy  farovonlikni  ta’minlashga  yo‘nal-
tirilganligi  bilan  ajralib  turadi.  Mamlakatimizda  kechayotgan  bozor 
iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni deganda, biz xuddi shu sifatlarga ega bo‘lgan 
ijtimoiy  yo‘naltirilgan  bozor  iqtisodiyotiga,  ya’ni  aralash  iqtisodiyotga 
o‘tishni tushunamiz.
Iqtisodiyot  ilmida  tub  burilish  yasagan,  davlatning 
iqtisodiyotni barqarorlashtirishdagi rolini asoslab bergan 
mashhur ingliz amaliyotchi olimi.
Keyns  iqtisodiy  tanglik  yuzaga  kelgan  paytda  davlat 
aralashuvisiz vaziyatni o‘nglash qiyin ekanligini asoslab 
berdi. U o‘zining “Ish bilan ta’minlash, foizlar va pul-
larning umumiy nazariyasi” kitobida iqtisodiyotda talab 
bilan taklif muvozanatiga erishilgan taqdirda ham ishsizlik 
mavjud  bo‘lishini,  ishsizlikni  kamaytirish  va  yangi  ish