Iqtisodiy bilim asoslari fanidan 8-sinflar uchun dars ishlanmalar t o’plami 16-maktab iqtisod fani

Moddiy kapital—jamg‘arilgan daromadning moddiy mulkka aylangan qismi va pul mablaglari.
Boylik — kishining barcha insoniy va moddiy kapitallari yig‘indisi.
Kishining moddiy kapitalini tashkil etuvchi xususiy zavod va fabrikalar, ijaraga berilgan uy yoki avtomobil, bankka qo‘yilgan mablag‘, qimmatbaho qog‘ozlar kabi mulklari unga ijara haqi (renta), omonat foizi, dividend va tadbirkorlik foydasi ko‘rinishida qo‘shimcha daromad keltiradi.
Ijara haqi (renta) — birovning mulkidan foydalanganlik uchun to‘lanadigan haq.
Omonat foizi — omonatga qo‘yilgan pul mablag‘idan foydalanganlik uchun to‘lanadigan qo‘shimcha haq.
Tadbirkorlik foydasi — tadbirkorlik faoliyati natijasida qo‘lga kiritiladigan daromad.
Har bir kishi turli xil qobiliyat, zakovat va salohiyat egasidir. Shu bois, ular daromadlarining miqdori ham turlicha bo‘ladi. Daromadlarning tengsizligi bozor iqtisodiga xos xususiyat bo‘lib, aynan shu tengsizlik kishilarni yaxshiroq ishlashga, ko‘proq daromad topishga undaydi.
Daromadlar o‘rtasidagi farq keskin oshib ketishi ham yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi, albatta. Shu sababdan, aholining daromadlari o‘rtasidagi keskin farqlar davlat tomonidan fuqarolar daromadlarini soliqqa tortish, kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar berish va boshqa yo‘llar orqali tartibga solib turiladi.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlar o‘zgarib turadi. Odatda, turli yillardagi daromadlar o‘zaro taqqoslanayotganda ularning shu yillardagi miqdori nominal qiymati emas, balki muayyan yilga nisbatan qiymati, ya’ni real qiymatlari taqqoslanadi. Shunday qilib, nominal daromad daromadning joriy yildagi narxlardagi qiymati. Real daromad esa daromadning muayyan yildagi narxlarga nisbatan qiymatidir. Real daromad nominal daromadni tegishli iste’mol narxlari indeksiga bo‘lib topiladi.
Iste’mol narxlar indeksi (INI) aholi tomonidan sotib olinadigan muayyan tovar va xizmatlar narxining ma’lum boshlang‘ich davrdagi narxlarga nisbatan o‘zgarishini ifodalaydi. Uni boshqacha qilib, qaralayotgan vaqt davomida narxlarning o‘zgarish darajasi deb ham aytish mumkin. Masalan, 2013- yil O‘zbekiston aholisining o‘rtacha aholining nominal daromadi 136,4 foizga oshgan. 2012- yil dekabrda fuqaro 1000000 so‘m daromad qilgan bo‘lsa, 2013- yil IV chorakka kelib 1 364 000 so‘m daromad qilgan. Bu fuqaroning turmush darajasi 2013- yil oxiriga kelib, 2012- yilga nisbatan 1,364 marta yaxshilanganligini bildirmaydi, albatta. Chunki, bu vaqt davomida narxlar ham oshib borgan. Ma’lum bo‘lishicha, narxlar bu davrda o‘rtacha 1,075 marta oshgan. Agar nominal daromad miqdorini narxlaming oshishi darajasiga bo‘lsak: 136,4 : 1,075 = 126,9 aholi real daromadlari o‘zgarishining foizdagi miqdori kelib chiqadi. Demak, 2013- yil oxirida fuqaroning daromadlari 2012- yilga nisbatan taxminan 1,27 marta oshgan ekan.