бечораларга берилганлиги аён. У
жамиятнинг узига тук; тоифа
кишиларидан туплаб олинган ва давлатнинг, яъни махалла, кишлок;
ок;сок;олликлари, вилоят хокимликлари, беклик, амирлик, хонлик
девони амалдорлари томонидан айрим холларда мискин, камба-
галлар
учун тарк;атилганлиги боис, мо^иятан давлат ва жамият
хаётида ижтимоий ахамият касб этган.
Жамиятда инсонларнинг хукукий мавкеи, ижтимоий тоифа-
сига кура
«садаца»-
(арабча - чин д ил дан килинган эхсон) хайру-
эхсон тушунчасида хам кулланилган. Садака бериш хакида
Куръони Каримда хам таъкидлаб у™лган булиб, у хакдаги
масалаларни ислом хукуки (фикх) нин
т уцубот
ва
ацком
булимлари
хам талкин килади. Садака бериш исломда
имкони булган хар бир
киши учун фарз хисобланади. Бировга садака бера о л ишга курби
етмайдиган кишилар садака олишлари мумкин булган, садаканинг
куйидаги гурлари мавжуд булган: Бир марталик хайру-эхсон
куринишдаги садака, каффораг, яъни хайрли максадларга сарф
этиладиган
жарима куринишдаги садака, узига ТУК булган
мусулмонларнинг даромадларидан йуксил, мискинлар фойдасига
ажратиб бериладиган садака ва хоказо.
Дастлабки икки холатда садака пул, овкат, кийим-кечак,
хизмат курсатиш ва уй-жой билан таъминлаш, карздан ва
мажбуриятдан кечиш каби шаклларда булган.
Учинчи холатда
садака — факат пул билан бериладиган, у махсус соликчилар
томонидан йигилиб, марказий ёки махаллий хазина (байт ул-мол)га
келиб туш ган1. Хусусан, урта асрларда бу маблаг садака деб
аталувчи закотдан тупланган маблаг билан биргаликда махсус
ваколатли шахслар томонидан сугурта воситаси тури сифатида
марказий
хокимият
номидан
камбагал,
мухтож
кишиларга
таркатилган. Садака маблагларидан ёрдам олишга камбагаллар ва
ногиронлар
хакди булиб, уларнинг бу холати тугрисида жамоанинг
уч аъзоси шохидлиги лозим булган.
Шунингдек, бирор сабаб билан хонавайрон булган, курби
етмайдиган харажатлар, туловларни тулаш (масалан, мухтож
кариндошларини бокиш) га мажбур булган кишиларга хам садака
берилган ва хоказо. Шунингдек, халифалик даврида садака
тупловчи ва таксимловчи амалдорларга, мусофирхоналарга, бирор
сабаб билан сафарни давом эттира олмай колган йуловчиларга хам
садака маблаглари ажратилган.
1 Уша жойда.
29
www.ziyouz.com kutubxonasi
Хук;ук;ий манбалар, фикх илмий
манбалари хамда Хдоису-
шарифда ва бошка адабиётларда садака мат^носи билан закот
тушунилган. Садака ва закот дастлаб бир-бирига якин тушунча
булганлиги боис, закотдан коладиган маблагни олиш хукукига эга
кимсалар хам садака маблагларидан фойдаланиш хукукига эга
булганлар. Хукукий ва тарихий хужжатларда садаканинг мажбурий
турига закот, хирож, ушр, фитр, каффорат (жарима) кабилар
кирган. Ихтиёрий
садакалар эса худойи, туйлар, зиёфатлар, хайрия
ташкилотларига, жамгармаларга бериладиган моддий харажат-
лардан иборат булган. Одатда, садака деганда факат мухтожларга,
гадойларга бериладиган нарсалар тушунилади. Лекин жамиятнинг
хукукий мезонларидан келиб чикиб садака, хайр-эхсоннинг барча
турлари учун кулланилган.
Do'stlaringiz bilan baham: