«iqtisod-moliya»

5.2. Давлат бюджети ва маҳаллий бюджет 
Маҳаллий бюджетлар умумдавлат иқтисодий ва ижтимоий ва-
зифаларини амалга оширишда, биринчи навбатда, давлат маблағ-
ларини тақсимлаш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш-
да муҳим аҳамиятга эга. Улар маҳаллий ҳокимиятнинг фаолият 
кўрсатишларида молиявий манба бўлиб, давлатнинг ижтимоий сиё-
сатини жойларда амалга оширишда асосий рол ўйнайди. Ўзбекис-
тон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йў-
налтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида бюджет-
нинг ва маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий-иқтисо-
дий ривожлантиришдаги роли янада ошди. Аҳолини ижтимоий ҳи-
моялаш мақсадида бюджетдан кўп миқдорда маблағ талаб қилинади, 
ушбу маблағларни бериш маҳаллий бюджетлар томонидан амалга 
оширилади. Шундай экан, маҳаллий бюджет даромадларини шакллан-
тириш ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида республика ва 
унинг ҳудудларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади.
Республикамизда бюджет тизимида олиб борилаётган ўзга-
ришларнинг марказида Давлат бюджети даромадларини тўлиқ ва ўз 
вақтида тушириш, республика ва маҳаллий бюджетлардан молия-
лаштириладиган иқтисодий-ижтимоий соҳа харажатларини режа-
1
Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. //Халқ сўзи. 
2000 йил, 14 январь. 4-модда. 

---

81 
лаштиришда ва харажатларни молиялаштиришда янги шакл ва 
усуллардан самарали фойдаланиш, бюджетдаги тақчилликни ўси-
шига таъсир кўрсатувчи сабабларнинг олдини олиш, иш ҳақи ва на-
фақаларни ўз вақтида тўлашни таъминлаш, шунингдек, бюджет 
маблағларидан фойдаланиш жараёнида бюджет интизомига риоя 
этиш масалалари туради. 
Бюджетнинг қайси даражада эканлигидан қатъи назар унга уч 
жиҳатдан ёндашиш мумкин: 

иқтисодий категория сифатида; 

моддий маънода; 

ҳуқуқий категория сифатида. 
Бюджет иқтисодий категория сифатида турли бюджет фонд-
ларини шакллантириш, тақсимлаш, фойдаланиш пайтида юзага ке-
лувчи ва рўёбга чиқувчи иқтисодий муносабатлардир. 
Бюджет моддий маънода тегишли даражадаги давлат ва ма-
ҳаллий ҳокимият идоралари фаолиятини таъминловчи, улар олдига 
қўйилган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий вазифаларни бажариш им-
конини берувчи марказлаштирилган пул маблағлари фондидан ибо-
ратдир. Давлат томонидан режалаштирилган тадбирларни бюджет 
ҳисобидан молиявий таъминлаш деганда бюджетнинг айнан ана шу 
моддий маъноси кўзда тутилади. 
Бюджет ҳуқуқий категория сифатида тегишли ҳудуд доираси-
да марказлаштирилган пул маблағларини шакллантириш, тақсим-
лаш, фойдаланишга қаратилган ва тегишли давлат ёки маҳаллий ҳо-
кимият идораси томонидан тасдиқланган, ҳуқуқий меъёрлардан 
иборат асосий молиявий режадир.
Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг асосий прин-
циплари қуйидагилардан иборат:

бюджет таснифи тизими, ҳисоб-бюджет ҳужжатлари ва бюд-
жет жараёни тузилишининг ягоналиги; 

бюджет тузилишининг Ўзбекистон Республикаси маъмурий-
ҳудудий тузилишига мувофиқлиги; 

турли даражадаги бюджетларнинг ўзаро боғлиқлиги; 

Давлат бюджетининг баланслилиги; 

давлат даромадларини аниқ манбалар бўйича ва харажатлари-
ни йўналишлари (моддалари) бўйича режалаштириш; 

Давлат бюджети харажатларини бюджетдан ажратиладиган 
тасдиқланган маблағ доирасида сарфлаш; 

---

82 

барча даражадаги бюджетларнинг мустақиллиги. 
Ҳар бир мамлакат бюджетининг таркиби, аввало, унинг давлат 
қурилишига боғлиқдир. Унитар тузумга эга бўлган мамлакатларда 
бюджет тизими икки бўғинли қурилмага — давлат бюджети ва ма-
ҳаллий бюджетларга эга бўлади. Федератив тузумга эга бўлган мам-
лакатларда (АҚШ, ГФР) оралиқ бўғин — штатлар, ўлкалар (вилоят-
лар) ва уларга мувофиқ маъмурий тузилмаларнинг штатлари мавжуд.
Давлат бюджетининг кўрсаткичлари мамлакатда марказлаш-
тирилган молиявий маблағлардан фойдаланиш ва уни шаклланти-
ришни таҳлил қилишда муҳим ўринни эгаллайди. Ўзбекистон Рес-
публикаси Давлат бюджетининг кўрсаткичлари ёрдамида мамла- 
катда тузиладиган ва давлат молиявий балансида акс эттириладиган 
молиявий ресурсларни марказлаштириш даражаси аниқланади.
Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети республика бюд-
жети ва маҳаллий бюджетлардан иборатдир. Давлат бюджети тарки-
бида давлат мақсадли жамғармалари жамланади. Маҳаллий бюджет-
лардан бири - Қорақалпоғистон Республикаси бюджети таркибига ун-
да жойлашган туманлар, шаҳарлар бюджетлари киради.
Демак, Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими икки 
бўғиндан иборат: Республика бюджети, Қорақалпоғистон Респуб-
ликаси бюджети, вилоятлар, Тошкент шаҳри бюджетлари.
Ўзбекистон Республикаси бюджети бир бутундир, яъни бюд-
жет тизими барча бўғинларга давлатнинг ягона давлат бюджетига 
кирадиган Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент 
шаҳри, шаҳар ва туманлари бюджетларининг узвий бирлигини бил-
диради. Бюджет биринчи навбатда Ўзбекистон Республикаси иқти-
содий тизимининг яхлитлигини белгилаб беради. Бюджет тизими 
бутун республика ҳудудида амал қилаётган давлат даромадлари 
ҳамда умуман, республиканинг Қорақалпоғистон Республикаси, ви-
лоятлар, Тошкент шаҳри, шаҳарлар ва туманларни ижтимоий-иқти-
содий ривожлантиришга йўналтириладиган давлат харажатлари-
нинг бир бутун тизимига асосланади. Бюджет яхлитлиги бюджетга 
доир прогнозлаштириш услубияти ва ташкил этиш бир бутунли-
гини кафолатлайди.
Бюджетнинг яхлитлилиги туфайли республика ўз тасарруфига 
пул ресурсларининг ягона марказлаштирилган фондини олади, уни 
бюджет тизимининг фақат бирор-бир бўғинига тақдим этиш мумкин 
эмас ҳамда Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетига бирлаштири-
ладиган барча бюджетларнинг мажмуи сифатида ифодаланади. Рес-

---

83 
публика бюджет тизимининг яхлитлиги ва бир бутунлиги қонун томо-
нидан мустаҳкамлаб қўйилган, унда қуйи бюджетларнинг бири юқори 
бўғинга кириши кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикаси бюджет ти-
зимининг етакчи бўғини - республика бюджетидир. «Республика бюд-
жети - Давлат бюджетининг умумдавлат тусидаги тадбирларни молия-
лаштиришда фойдаланиладиган қисми бўлиб, унда даромадлар манба-
лари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайни-
да аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари 
ва миқдори назарда тутилади»
1
. Ўзбекистон Республикаси бюджет 
тизимининг муҳим таркибий қисми маҳаллий бюджетлардан иборат 
(5-чизма).
Умумдавлат пул маблағларини бюджет звенолари ўртасида тақ-
симланишининг асосини, ҳудудий бюджетлар мустақиллиги, уларни 
давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватланиши, улар даромадла-
рини ҳудудий манбалар ҳисобидан шаклланиши тамойиллари ташкил 
этади. Ушбу тамойиллардан келиб чиққан ҳолда, маҳаллий бюджет-
ларнинг даромадлари ўз даромадлари ва бошқариладиган манбалар 
ҳисобидаги даромадлардан шаклланади.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, маҳаллий бюджетлар маҳал-
лий солиқлар ва йиғимларни йиғиш ҳамда бошқаришда мустақил бўл-
салар-да, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан иш-
лаб чиқарилган тегишли меъёрий ҳужжатлар доирасида фаолият юри-
тадилар. Маҳаллий бюджетлар амалиётидаги муҳим хусусият Ўзбе-
кистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунда бел-
гиланганидек, маҳаллий бюджетлар тақчиллигига йўл қўймаслигидир. 
Давлат молия сиёсатида маҳаллий бюджетлар даромадлари ва 
харажатларининг баланслилиги бюджетлараро муносабатлар орқа-
ли амалга оширилмоқда. 
Республикамизда бюджетдан молиялаштиришни амалга оши-
ришда эса марказлашмаган йўналиш асосий ўрин тутди. Яъни, ма-
ҳаллий бюджетлар харажатларининг давлат бюджети харажатлари 
таркибидаги улушининг ошиб бориши кузатилди.
1
Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. //Халқ сўзи. 2000 
йил, 14 январь.

---