Investitsion Muhit va Iqtisodiy O’sish. Mundarija: Kirish Asosiy qism

2. Investitsiya faoliyati obyektlari, subyektlari va investitsiya faoliyati yo‘nalishlari

Investitsiya faoliyatini tashkil etishda uning obyekt va subyektlari shtirok etadi. Investitsiya subyektlari—investitsiya faoliyatida ishtirok etuvchi mulkiy va intellektual boyliklarga ega bo'lgan jismoniy, huquqiy shaxslar va davlatdir.⁴ Investitsiya subyektlari orasidagi munosabatlar ishlab chiqarish xususiyatiga egadir. Kapital qo'yilmalar shakhda investitsiya faoliyatini amalga oshirish subyektlari quyidagilardir; investorlar, buyurtmachilar, pudratchilar, kapital qo'yilma obyektlaridan foydalanuvchMar va boshqalar.

Investorlar o'z mablag'i yoki jalb qilingan mablag' yordamida kapital qo'yilmalami amalga oshiradi. Yuridik va jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmasi, davlat organlari va chet eUik yuridik va jismoniy shaxslar investor bo'lLshlari mumkin.

Investorlar quyidagalami amalga oshirishda teng huquqqa ega;

- kapital qo'yilmalar shaklida investitsiya faoliyatini amalga oshirishda;

- kapital qo'yihnalar hajmi va yo'nalishlarini mustaqil belgilash

hamda investitsiya faohyatining boshqa subyektlari bUan shartnomalar

tuzishda;

- kapital qo'yilmalar hisobiga yaratilgan, sotib olingan obyektlaiga

egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish;

- shartnoma yoki davlat shartnomasi orqah kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish va uning natijalariga bo‘lgan huquqni yuridik va jismoniy shaxslarga, davlat va mahalliy hokimiyatga o'tkazish;

- imzolangan shartnomalar asosida birgalikda kapital qo'yilmalami amalga oshirish uchun 0‘zining va jalb qiUngan mablag'lami boshqa investorlaming mablag‘lari bilan birlashtirish;

- kapital qo‘yilmalarga yo'naltirilgan mablag‘lami maqsadga muvofiq ishlatilishini nazorat qifish.

Buyurtmachliar - investorlar tomonidan investitsion loyihalami amalga oshirish uchun valdl etilgan yuridikva jismoniy shaxslar. Shu bilan birga, ular iavestitsiya faoliyati subyektlariniag tadbirkorlik faoliyatiga aralashmaydilar. Buyurtmachilar rolida investoriarning o‘zlari ham namoyon bo‘lishlari mumkia. Investorlar bo‘lmagan buyurtmachilar esa shartnomada belgilangan tartibda va davrda kapital

qo‘yilmalarga egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega bo‘ladilar.

Pudratchilar — yuridik va jismoniy shaxslar bo‘lib, ular buyurtmachilar tuzgan shartnomalar asosida islilarni bajaradilar. Pudratchilar qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish uchun nixsatnomaga (litsenziyaga) ega bo‘lishlari kerak. Qurilish faoliyatini litsenziyalash quriUsh mahsulotlari iste’molcMarini huquqlarini himoyalash maqsadida amalga oshiriladi.

Kapital qo‘yilma obyektlaridan foydalanuvchilar — bular yuridik va jismoniy shaxslar hamda davlat organlari, mahafiiy hokimiyat, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar bo'lib, ushbu obyektlar ular uchun yaratiladi.

Investorlar kapital qo‘yihna obyektlaridan foydalanuvchilar rolida namoyon bo'Ushi mumkin. Investitsiya faoliyati subyekti uning ikki va undan ortiq fiinksiyalarioi qo'shib olib borish imkoniyatini beradi.

Investitsiya faoliyati subyektlari davlat organlari tomonidan qo'yilgan talablarni bajarishi hamda maqsadli ravishhda kapital qo'yilmalardan foydalanishi zarur.

Investitsiya faoliyati iavestor tomonidan tanlangan sohalar hamda investitsiyalar sarflanishi lozhn bo'lgan maqsadlar bilan ya’ni investitsiya obyektlari bilan bog'liqdir.

Investitsiyalarni yo'naltirish sohalari, ishlab chiqarishda ishtiroki va sarflanish ishlariga binoan investitsiya faohyatining quyidagi obyektlarini farqlash mumkin:

- xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlaridagi yangidan yaratilgan va modemizatsiyalashtirllgan (yangilangan) asosiy fondlar va aylanma mablag'lari;

- fan-texnika mahsulotlari, izlanishlar, ta’limot, kadrlami tayyorlash va qayta tayyorlash;

- intellektual g‘oyaviy boyliklar, mualliflik, ixtiio, kashfiyot huquqlari, tajriba;

- qimmat baholi qog'ozlar, maqsadli pul jamg'amialari;

- boshqa mulkchilik obyektlari;

- mulkiy huquqlar.

Qonun va qonimiyatlarda taqiqlangan ekologik va boshqa meyorlarga, sanitariya-gigiyena talablariga javob bermaydigan, yaratilishi va ishlatilishi mumkin bolmagan vositalar uchun investitsiyalami yo'naltirish man etiladi va bu ishlar investitsiyalarni sarflash obyekti bo'la olmaydi. Fuqarolar, huquqiy shaxslar va davlatni qonuniy manfaatlariga putur yetkazadigan ishlar uchun ham investitsiyalar sarflash man etiladi.

Investitsiyalami jalb etish va sarflash sohaiariga asoslanib, investitsiya faoUyati obyektlarining turkumini tuzish. Investitsiya faoliyati obyektlari turkumi investitsiyalarni sarflanish sohaiariga binoan quyidagi 1-chizmada ko'rsatilgan.

Investitsiya faoliyatida sohalardan bkini yoki bir nechtasini tanlab olish huquqiga investoriarning o'zlari ega bo'ladilar. Ularni hech kim soha yoki investitsiya obyektlarini tanlashga majbur eta olmaydi. U yoki bu sohani tanlashda va investitsiyalami ma’luiu bir sohaga sarflashdagi qarorlami investorlaming o'zlari qabul qiladilar. Investitsiya faoliyati subyektlari bir investor, bir nechta tadbirkorlik va boshqa faoliyat bilan shug'ullanuvchi ishtkokchi investorlar bo'lishi mumkin. Investitsiya faoliyatidagi subyektlar investorlar bo'lib, mahalliy va chet ellik fuqarolar, huquqiy shaxslar yoki davlat hisoblanadi. Investitsiyalami amalga oshkishni esa qabul qiligan buyurtmalarni bajamvchisi sifatida, investomi topshirig'i asosida investitsiya faoliyatini ishtkokchilari ta’minlaydilar.

Investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun ular fuqarolarni va huquqiy shaxslarni o'z xohishlari bilan shartnomalar asosida jalb qiladilar.

Qonunlarga tayangan holda shartnomalar asosida investitsiyalarga ega bo'lish, ulardan foydalanish va ushbu faoliyat natijalari bo'yicha qarorlar qabul qilishni investorlar, boshqa fuqaro va huquqiy shaxslar zimmasiga topshirish to‘g‘risida qarorlar qabul qilishlari ham mumkin.

Bunday hollarda majburiyat garovi sifatida (investorning majburiyatini ta’minlash) investorning mulki qabul qilinadi. Garovga faqat qarzga oluvchining shaxsiy mulki yoki to‘la xo'jalik olib borish huquqiga ega bo‘lgan mulk qo'yiladi. Investorlar investitsiya natijalariga, investitsiya obyektlariga ega bo‘lish, foydalanish, farmoyish chiqarish va reinvestorlash huquqlariga egadir.