Investitsion Muhit va Iqtisodiy O’sish. Mundarija: Kirish Asosiy qism

Ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatlaridan tarkib topgan.

Asosiy qism

1. Investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyat

Investitsiyalar deganda barcha turdagi milliy va intellektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati obyektlariga yo‘naltirlib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur.

Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar quyidagicha tasniflanishi mumkin;

- birlamchi avaylangan kapitalni ko'paytirish maqsadida kapitalni

tadbirkorlik obyektlariga joylashtirish;

- investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya

faoliyati ishtirokchilari o'rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar.

Investitsiyalar kapital qo'yilmalar shakhda ham amalga oshiriladi hamda o'zidagi yangi qurihshlarga, kengaytirishga, rekonstruksiyaga va faoliyat ko'isatayotgan korxonalarni texnik qayta jihozlashga, uskimalar, inventarlar, loyihaviy mahsulotlar sotib olishga sarfxarajatlami mujassamlashtiradi. Iqtisodiy fanlar va amahyot “investitsiya”va “kapital qo'yilma” atamalari bir xil tushuncha emasligini, ya’ni sinonim so'zlar emashgini ta’kidlaydi.

Investitsiyalar capital qo'yilmaga nisbatan keng qamrovli va mazmunli tushunchadir. G'arb adabiyotlarida investitsiyalar borasida so'z yuritUganda asosiy e’tibor fond bozoriga qaratiladi, chunki rivojlangan mamlakatlarda investitsiyalar asosan qimmatli qog'ozlar yordamida amalga oshiriladi. U.Sharp investitsiyalarga quyidagicha ta’rif beradi: “Real investitsiyalar asosan moddiy aktivlarga (yer, uskunalar, zavodlar) qilingan investitsiyalardir.

Moliyaviy investitsiyalar bu - qog‘ozda bitilgan shartnomalardir. Bularga oddiy aksiyalar va obligatsiyabr kiradi Rivojlanayotgan iqtisodiyotda investitsiyalarrdng asosiy qismi real investitsiyalarga tegishhdir. Rivojlangan iqtisodiyotda esa iavestitsiyalaming asosiy qismi moliyaviy investitsiyalash institutlariniag keng miqyosda rivojlanishi real investitsiyalaming o‘sishga sababchi bo‘ladi. Investitsiyalaming bu ikki shakli bir-biridan raqobatlashuvchi emas, balki bir-birini toldiruvchidir”.¹

Iqtisodiy fanning turli qismlarida va amaliy faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o‘zining xususiyatlariga ega.

Makroiqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga, turarjoylarga investitsiyalar va moddiy zaxiralarining o'sishiga qilinadigan xarajatlardan tashkil topadigan yalpi xarajatlarning bir qismi hisoblanadi Investitsiyalar — joriy davrda iste’mol qihomagan va iqtisodiyotda kapital o'sishini ta’minlovchi YAIMning bir qismidir. Oxirgi yillar davomida bozor islohotlarining zafarli yurishi natijasida “iavestitsiyalar” atamasi keng qo'Uaniladigan tushunchalardan biri bo'Hb qoldi Har taraflama asoslangan, puxta o'ylangan iavestitsiya qarorlariinvestitsiyalami moliyalashtirishniag ishonchli manbalari bilan chambarchas bog'liqlikda qabul qilish zarur%iai va chet el kapitalini jalb qilishning kengayib borayotganligini hisobga oladigan bo'lsak, hozirgi zamon moliya nazariyasi nuqtai nazaridan investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyatini ochib berish, ularning eng muhim sifat tavsiQarini aniqlash g'oyat dolzarb masala hisoblanadi.

Mamlakatimizni istiqlolga erishishi hamda iqtisodiy taraqqiyotda bozor iqtisodiyoti yo'lini tanlashi “iavestitsiyalar” tushunchasitiing matbuotda, iqtisodiy adabiyotlarda ko'p ma’nolarda ishlatilishiga olib keldi Shuning uchun ham, bugungi kunda “invistitsiyalar” tushunchasining ma’nosini anglash, uning moliiyatini to'g'ri tahlil etish alohida ahamiyatga ega.

Bozor iqtisodiyotida “investitsiyalar” tushunchasi mutlaqo boshqa yangicha ma’nonibildiradi. “Investitsiyalar” tushunchasini ma’nosini anglashdan awal, bozor munosabatlari mohiyatini to‘g‘ri tahM etish va bozor iqtisodiyotini chiiqxir tushunish muhim o‘rin tutadi. ²

Jamiyatni rivojlantirish umumiy va alohida xo‘jaIik yurituvchi shaxslaming milhy mulk va albatta daromad o‘sishini ta’minlovchi moddiy boyiiklami keng ko‘lamda qayta ishlab chiqarishlarga asoslanadi. Ushbu 0‘sishni ta’minlashda asosiy vositalardan biri — investitsiyani jalb qiUsh yoki investitsiyalash jarayonlariva yana investitsiyalami sotish bo'yicha amahy harakatlar yig'indilarini o'z ichiga oladigan investitsiyaviy faoUyatlarini yo'lga qo'yish muhim omil sanaladi.

“Investitsiyalar atamasi lotincha “invest” so'zidan olingan bo'hb, qo'yish ma ’nosini bildiradi. Uni yanada keng talqin qiladigan bo'lsak, sarmoyani kelgusida ko'paytirish maqsadini o'z ichiga oladi.^ Shu bHan biiga samioya o'sishi hozirgi kunda bor vositalari iste’mol uchun ishlatihnasa investorga tovon to'lash, tavakkal uchun taqdirlash, bujihatlar kelgusida inflatsiya o'mini to'ldirish uchim yetarlicha asos bo'Ush kerak.

O'zbekiston Respublikasining “Investitsiyaviy faoliyat to'g'risida” gi qonunmmg 2-moddasiga muvofiq, investitsiyalar iqtisodiy va boshqa laoliyat obyektlariga qo'yiladigan material va nomaterial farovonlik ularga bo'lgan huquq bo'lib xizmat qiladi. Ba’zi bir tadbirkorlar investitsiyalar hisobiga do'kon yoki korxona sotib olishni nazarda tutadilar, boshqa birlari esa jihozlarni yoki uzluksiz liniyalami sotib olishni, qolgan yana biri aksiyalar paketini yoki qimmatbaho qog'ozlami sotib olishni, boshqalari esa, ta’lim darajasi va madaniy sharoitlarini rivojlantirishni, beshinchilari kitoblar, tangalar markalami sotib olishni nazarda tutadilar.

Shu o'rinda alohida ta’kidlash joizki, investitsiyalarning harakatidan kehb chiqib, zamon va makonning almashtirilishi va o'zga iqtisodiyotga kirib borishi namoyon bo'ladi Investitsiyalaming turli shakllarda o'zga iqtisodiyotlarga kirib borislii yangidan investitsiya faoliyatini yo'lga qo'yishda, ularning turi va shakUaridan qat’iy nazar, yangidan safarbar etilishini va bog'lanishini bildiradi. Milliyiqtisodiyot chetdan qo'yilma sifatida chet el kapitalini uning turU shakllarida (pul, tovar, mulkiy huquq, intelektual mulk va boshqalar) qabul qilishi mumkin.

Ishlab chiqarish nazariyasi va umuman makroiqtisodiyotda investitsiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalari hamda inson kapitali qo‘shib hisoblanganda) yaratish jarayonidir.

Moliya nazariyasida esa investitsiya deganda real yoki moliyaviy aktivlarni ohsh tushuniladi, ya’ni bugungi sarflarning maqsadi kelajakda daromad olish bo‘lib hisoblanadi Boshqacha so‘z bilan aytganda, investitsiyalar - muayyan qiymatni, bo'lishi noaniq bo'lgan kelajak qiymatga ahnashishdir.

Lorens Dj. Gitman va Maykl D. Djonkning “Investitsiyalash asoslari” (M. “Delo” nashriyoti - 1997) kitobida investitsiyalarga quyidagicha ta’rif beriladi Investitsiya mohyaviy natijalar olishni ko'zlab aksiya va obligatsiyalarni sotib ohshni anglatadi bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, u yoki bu tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun mashinalar olishni nazarda tutadi Umuman keng ma’noda ittvestitsiyalar mamlakat iqtisodiyotini o'stirish va rivojlantirishni mohyaiashtirish uchun zarar bo'ladigan mexanizmlami ta’minlaydi.

Ma’lumki, “Investitsiyalar” tushunchasi iqtisodiyot uchim yangi tushuncha emas. Bugungi kunda “Investitsiyalar” tushunchasitiing ma’nosioi anglash, uning mohiyatini to'g'ri tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Sobiq iqtisodiy tuzum davrlarida investitsiyalar tushunchasi ko'proq kapital qo'yihnalar bilan bog'lanib, kapital qurilishlar, kapital ta’mirlashlar va ilmiy-texnika taraqqiyoti uchun sarflanadigan kapital qo'yihnalarini anglatar va bu qo'yilmalar asosan markazlashgan fondlar va davlat budjetidan yuqori davlat idoralari tasdiqlagan rejalar asosida ajratflar edi.

Ko'pgina adabiyotlarda “investitsiya” tenninida noaniqliklar uchraydi³ ‘Birinchidan, “investitsiyalar”gafuqarolarning “iste’molchihk investitsiyalari” (maishiy texnika, avtomobil, ko'chmas mulk va boshq.) qo'shib yuboriladi. Bunday investitsiyalar esa kapitalning o'sishi va foyda olinishini ta’minlamaydi Ikkinchidan, “investitsiyalar” va “kapital qo'yilmalar” terminlarini tenglashtirishadi. Kapital qo'yilmalar — korxonaning moliyaviy mablag'larini asosiy kapitalga bo'naklashtirish bflan bog'liq invesaktivlarga qo'yilishi ham mumkin.

Uchinchidan, ko'pgina manbalarda investitsiyalarning pul mablag'larini qo'yish deb ta’riflanadi. Amaliyotda esa, barcha hollarda bunday bo'lmaydi Investitsiyalashni boshqa shakllarda ham amalga oshirish mumkin. Masalan, korxonaning ustav kapitaliga badal ko'rinishida ko'chib yuruvchi va ko'chmas mulk, qimmatli qog'ozlar, nomoddiy aktivlar va boshqalar.

To'rtinchidan, ko'pgina ta’riflarda investitsiyalami mablag'larning uzoq muddatli qo'yilmalar ko'rinishida bo'hshiai ta’kidlashadi To'g'ri, kapital qo'yilmalar uzoq muddatga investitsiyalanadi.

Lekin qisqa muddatli investitsiyalar ham bo'ladi (masalan, montaj qilishga zarurat bo'hnagan va qurilish smetasiga kirmagan mashina va uskiinalami sotib olish).

Investitsiyalaming o'sish sur’atlari ko'p omillarga bog'liq. Avvalambor, investitsiyalar hajmi olingan daromadni iste’mol va jamg'armaga taqsimlanishiga bog'liq. Aholini o'rtacha daromadi past bo'lgan holda ulaming asosiy qismi (70-80%) iste’molga sarflanadi.

Aholi daromadlarini o'sib borishi, jamg'arishga yuboriladigan qismni ortib borishiga sabab bo'ladi. Umumiy daromadda jamg'arish ulushining ortib borishi investitsiyalar hajmini o'sishiga olib keladi va aksincha. Ammo bu shart ahoUni davlatga ishonchi yuqori bo'lganda, davlat fuqarolaming investitsion faolligini ta’minlaganda va kalblatlaganda bajariladi Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan daromad normasi ham ta’sir ko'rsatadi, chunki ko'rilayotgan foyda investitsiyalashga undaydi.

Kutilayotgan foyda normasi qanchalik yuqori bo'lsa, investitsiyalash hajmi shunchalik yuqori bo'ladi va aksincha. Investitsiyalar hajmiga ssuda foizi stavkasi katta ta’sir ko'rsatadi, chunki investitsiyalash jarayonida qarzga olingan mablag'laridan ham foydalaniladi.

Agar kutilayotgan sof foyda normasi o'rtacha ssuda foizi stavkasidan yuqori bo'lsa bu qo'yilmalar investor uchun daromadlidir.

Shuning uchun o'rtacha foiz stavkasining o'sishi investitsiyalash jarayonining susayishiga olib keladi Investitsiyalar hajmiga laitilayotgan inflatsiya sur’atlari ham o'z ta’sirini o'tkazadi.

Bu ko'rsatkich qanchalik yuqori bo'lsa investorning kelajakdagi foydasi shunchalik qadrsizlanadi va investitsiyalarni rag'batlantiruvchi omillari qisqarib boradi.