Investitsion loyihalarni moliyalashtirish

Tanishuv amaliyotining maqsadi bu “Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish” ta’lim yo’nalishi talabalarining mutaxassislik fanlardan nazariy bilimlarini chuqurlashtirish va amaliyot bilan mustahkamlash, tegishli ishlab chiqarish jarayonlaridagi texnologiyalarni (ishlarni) bajarish, hamda sohada faoliyat yuritishga oid ko’nikmalarni hosil qilishdan iborat.
Tanishuv amaliyoti maqsadini amalga oshirishdagi vazifalar:

• 
  nazariy bilimlarni amaliy bilim va ko'nikmalar orqali boyitish va kasbiy faoliyat bo'yicha orttirilgan bilimlarni chuqurlashtirish;
  
• 
  sohada faoliyat yuritishga oid ko’nikmalarni shakllantirish;
  
• 
  amaliyot o'tashda zaruriy materiallarni to'play olish, ulardan unumli foydalanish hamda tizimlashtirish;
  
• 
  amaliyot o'tash natijasida olingan moliyaviy- iqtisodiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish va omilli bog'liqlikda xulosalar yasash;
  
• 
  amaliyot o'tash natijalari asosida hisobotni sifatli tayyorlash va unda aks etgan materiallarning mazmun-mohiyatini tushunib yetish.
  

1. 
   Investitsion loyihalashtirish tushunchasi, mazmuni va asoslari.
   

Investitsion loyihalashtirish - bu loyihaning texnik-iqtisodiy asoslanishini o’z ichiga oluvchi texnik xujjatlar kompleksi (investitsiya loyihasi biznes rejasi, chizmalar, loyihani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan boshqa hujjatlar)dir. Investitsion loyihalashtirishning ajralmas bo’g’ini bo’lib, investitsiya loyihasini amalga oshirish qiymatini belgilovchi smeta hisoblanadi. Investitsiya loyihasi - bu shunday loyihaki, u (boshqa sa’y-harakatlar qatorida) investitsiyalarni jalb qilish va loyihani amalga oshirishni nazarda tutadi. Tabiiyki, bu holda loyiha xujjatlari investitsiyalarni kim, qanday shaklda amalga oshirishi, ushbu investitsiyalar hajmi qanday va vaqt o'tishi bilan qanday taqsimlanishi to'g'risida ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Investor investitsiyalarni amalga oshirishni o'z zimmasiga oladigan investitsiya loyihasining ishtirokchisi. Investitsion loyihalarning maqsadi biron bir mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish natijasida daromad olishni ko'zlaydi.
Investitsion loyihalarning shakllari va mazmuni juda xilma-xil bo'lishi mumkin - yangi korxona qurish rejasidan tortib ko'chmas mulk sotib olishning maqsadga muvofiqligini baholashgacha. Biroq, barcha holatlarda, investitsiya kiritishdan to loyihadan foyda ko'rishgacha bo’lgan vaqt oralig’ida biror farq (kechikish) mavjud bo’ladi, ya’ni bugun investitsiya sarflanadi, ertaga foyda ko’riladi. Investitsiyalarni loyihalash va loyihalarni tahlil qilish bo'yicha maxsus iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihasi ma'lum bir vaqt ichida ma'lum maqsadlarga erishishga qaratilgan o'zaro bog'liq harakatlar majmui sifatida ko'rib chiqiladi.
Loyihani boshlash va uni tugatish o'rtasidagi vaqt odatda investitsiya hayotiyligi tsikli deb nomlanadi. Mazkur loyiha hayotiyligi tsikli bosqichlarga bo'linadi, ularning har biri o'z maqsad va vazifalariga ega: investitsiya oldi bosqichida - dastlabki tadqiqotdan investitsiya loyihasini qabul qilish bo'yicha yakuniy qarorgacha vazifalar amalga oshirilsa, investitsiyalash bosqichida - loyihalash ishlarini amalga oshiriladi, shartnoma tuziladi; ishlab chiqarish bosqichida esa - korxonaning (obyektning) iqtisodiy faoliyati amalga oshiriladi. Ularning har biri, o'z navbatida, o'z maqsadlari, usullari va amalga oshirish mexanizmlariga ega bo'lgan bosqichlarga bo'linadi. Investitsiya oldi va investitsiya bosqichlari investitsion loyihalashtirish sohasiga, ishlab chiqarish bosqichi esa maxsus tashkiliy va boshqaruv fanlar (ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish, rejalashtirish, moliyalashtirish, tahlil, menejment va b.)ning o'rganish sohasiga tegishli. Investitsion jarayonni shunday murakkab tizim sifatida ifodalash mumkinki, uning xususiyatlaridan biri uning yaxlitligi hisoblanadi. Shu bilan birga, investitsiya jarayonining tizimli munosabatlari investitsiya loyihalarini amalga oshirish orqali foyda olish uchun kapital qo'yilmalar ko'rinishidagi investitsiya faoliyatini amalga oshirish va tartibga solishda yuzaga keladigan munosabatlar sifatida namoyon bo’ladi.
Korxonalar (firmalar) doimiy ravishda investitsiyalarga ehtiyoj sezadilar, ya'ni yangi ishlab chiqarish quvvatlari tashkil etish, yoki mavjudlarini texnik qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish, foyda va boshqa yakuniy natijalarga erishish, masalan, ekologik, ijtimoiy va shu kabi loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarga ehtiyoj sezadilar. Investitsiyalash obyekti sifatida qurilayotgan, rekonstruktsiya qilinadigan yoki kengaytirilayotgan korxonalar, binolar va inshootlar, ma'lum bir vazifani amalga oshirishga yo'naltirilgan boshqa asosiy vositalar (masalan, yangi tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarish, ularning hajmini oshirish yoki sifatini oshirish va boshqalar) bo'lishi mumkin. Ular ishlab chiqarish hajmi, yo'nalishi (sanoat, ijtimoiy va boshqalar), mulkchilik shakllari (davlat yoki xususiy), davlatning ishtiroki va darajasi (kreditlar, aktsiyalar paketlari, soliq imtiyozlari, kafolatlar va boshqalar taqdim etilishi) bo'yicha, shuningdek, investitsiyalarning qoplanishi va rentabelligi, yakuniy natijalarning samaradorligi va boshqa belgilar bilan farqlanadi. Umumiy ma'noda investitsiya loyihasi deganda daromad olish maqsadida har qanday kapitalni ma’lum bir muddatga biror sohaga kiritish yoki qo’yish tushuniladi.
Investitsiyalar bo'yicha yakuniy qarorni faqat texnik-iqtisodiy asosnoma
tayyorlangandan so'ng olish mumkin. TIA - bu dastlabki ma'lumotlardan, asosiy texnik va tashkiliy yechimlardan, hisoblab chiqilgan va baholangan smeta xarajatlari asosidagi bir qancha ko'rsatkichlarni o'z ichiga olgan va investitsiya loyihasining maqsadga muvofiqligi va samaradorligini hisobga olishga imkon beradigan hisob-kitob va tahliliy hujjatlar to'plamidir. Loyiha TIA si uni budjet va budjetdan tashqari jamg’armalar, vazirliklar va idoralarning markazlashtirilgan manbalari, davlat korxonalarining o'z mablag'lari hisobidan moliyalashtirish paytida ishlab chiqilishi shart. Boshqa moliyalashtirish manbalaridan olingan investitsiyalar samaradorligi bo'yicha texnik-iqtisodiy asosni ishlab chiqish to'g'risida qaror investor tomonidan mustaqil ravishda qabul qilinadi.¹
Loyihaning texnik-iqtisodiy asoslari quyidagilarni o'z ichiga oladi: to'liq miqyosli marketing tadqiqotlarini o'tkazish (talab va taklif, bozor segmentatsiyasi, narxlar, talab egiluvchanligi, asosiy raqobatchilar, marketing strategiyasi, mahsulotni bozorda ushlab turish dasturi va boshqalar); ishlab chiqarish dasturini tayyorlash; tushuntirish xati, shu jumladan investitsiya imkoniyatlarini oldindan asoslash to'g'risidagi ma'lumotlarni tayyorlash; dastlabki ruxsatnomalarni tayyorlash; texnik yechimlarni ishlab chiqish; shaharsozlik, arxitektura rejalashtirish va qurilish yechimlari; muhandislik yordami; atrof-muhitni muhofaza qilish va fuqaro mudofaasi choralari; qurilishni tashkil etishning tavsifi; talab qilinadigan uy-joy va fuqaro qurilishi to'g'risidagi ma'lumotlar; korxonani boshqarish tizimining tavsifi, ishchilar va ishchilar mehnatini tashkil etish; smeta va moliyaviy hujjatlar, shu jumladan: ishlab chiqarish tannarxini hisoblash, kapital xarajatlarni hisoblash; korxonalar faoliyatidan yillik tushumlarni hisoblash, aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyojni hisoblash, loyihalashtirish va tavsiya etilayotgan manbalar (hisoblash) va boshqalar, loyihani amalga oshirish bilan bog'liq risklarni baholash; loyihani amalga oshirish vaqtini rejalashtirish; loyihaning tijorat samaradorligini baholash; loyihaning budjet yoki iqtisodiy samaradorligini (budjet mablag'laridan foydalanishda) tahlil qilish; loyihani tugatish shartlarini shakllantirish.
Tayyorlangan texnik-iqtisodiy asoslash texnik, iqtisodiy, moliyaviy, institutsional, ekologik va boshqa turdagi ekspertizadan o'tkaziladi. Keyin texnik- iqtisodiy asosni tasdiqlash va investitsiya to'g'risida qaror (investitsiya loyihasiga sarmoya kiritish to'g'risida qaror) qabul qilinadi.
Loyihaning muvaffaqiyatli amalga oshirilish jarayoni loyihaning ichki muhitig katta ta’sir ko’rsatadi.