International journal of word art

СЎЗ САНЪАТИ ХАЛҚАРО ЖУРНАЛИ | МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА | INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№1 | 2020
22 
Ёришди осмон [9, 33]. 
Баъзан восита ҳам тушиб қолиб, ташбиҳда ўхшамиш билан ўхшатилмишгина иштирок 
этади. Масалан, «қоши ҳилолдек эгик» дейиш ўрнига «қоши ҳилол», «қомати сарв каби тик» 
дейиш ўрнига «сарвқомат», «юзи ой сингари» ўрнига «юзи ой» тарзида қўлланади: 
Сен Қуёшсан, мен сўнган чироқ.
Қийнамагил мени, онажон.
Сен - абадий, мен - лаҳза, бироқ
Итоат эт менга шул замон [9, 66], – байтида ҳам шу ҳолатни кўриш мумкин. 
Асос ва воситанинг қўлланиш ёки қўлланмаслигидан қатъи назар ўхшамиш билан 
ўхшатилмиш иштирок этган ўхшатиш санъати 
мутлақ ташбиҳ 
(аниқ ўхшатиш) дейилади. 
Айрим ўринларда ўхшамиш ҳам тушиб, ўхшатилмишнинг ўзигина сақланади. «Ҳилол», 
«сарв», «ой», «гул» сўзларининг ўзи ўхшамишга ҳам ишора қилади ва бу 
киноя ташбиҳ 
(ишора ўхшатиш) деб аталади [қаранг: 4, 220-221]. 
Порлоқ осмонингда қузғунлар учди,
Эвоҳ, ёғийларинг солди яғмони.
Ёғийларинг жигар—қонингни ичди [9, 163], – мисраларида иккита киноя ташбиҳ бор: 
қузғун – қузғундек таловчилар, истеъдод вакиллари, жумладан, шоирларнинг жигар—
қонини ичишга, йўқ қилишга аҳд қилганлар ташбиҳининг ишораларидир. 
Адабиётда кўчимнинг кўп ишлатиладиган кўринишларидан бири 
метафора
, яъни 
истиора
деб юритилади. Истиора арабча сўз бўлиб, «қарз олиш», «вақтинча ижарага бериш» 
маъносида келади. У образли тафаккур шаклларидан бири, бадиий адабиётда кенг 
қўлланадиган 
тасвир 
воситасидир. 
Истиорада, 
юқорида 
метафора 
сифатида 
таъкидлаганимиздек, бирор нарса-ҳодисага хос хусусиятларни бошқа бир нарса-ҳодисага 
кўчириш орқали бадиий маъно ифодаланади. Лекин бу кўчиришда ташқи ўхшашлик асосий 
ўрин тутавермайди. Балки ўхшатилаётган ва ўхшаётган нарса-ҳодисалар орасидаги ички 
мантиқий боғланишга, яқинликка, вазифалардаги умумийликка таянилади [4, 310]. Истиора 
қисқарган кўринишдаги ўхшатиш сифатида икки нарса ўртасидаги ўхшашликка 
асосланишини юқорида ҳам қайд этиб ўтдик. Ташбеҳдан фарқли равишда,
 
ўхшатиш 
воситаси ва ўхшатиш сабаби қўлланмайди. Масалан, Рауф Парфининг 60-йиллар ижодида 
“қушча” образи пайдо бўлади: 
Бир қушча деразам ёнида, 
Ўлтирар паришон ва ғариб. 
Йиғлайди, кўзлари ёнади, 
Кўзлари иккита марварид. 
Бир ажиб навога ўхшайди, 
Шоирга ўхшайди у ҳассос. 
Мискин соз чалмоққа у шайдир, 
Дардига бордир-ку бир асос [9, 119]. 
Ўша 60-йилларда ёзилган шеърларидан бирида Рауф Парфи қушчани яна тилга олади:
Бир қушча сайрайдир руҳим ичинда,
Бир қушча йиғлайдир мени ахтариб [9, 65].
Энди қушча дераза олдида эмас, шоирнинг руҳида сайраяпти. Бу – Рауф Парфи 
руҳиятидаги Шоирлик эди. Энди Рауф Парфи номли Шахс билан Шоирлик бир вужудда 
яшаяпти. Лекин шунда ҳам шоир “қушча”ни танимайди: “Мен сенинг исмингни билмайман, 
Қушчам!” – дейди бошқа бир шеърида. Чунки инсоний ақл билан уни танишнинг, 
англашнинг иложи йўқ, у ҳис қилинади, холос. Агар шоир ижодидаги қуш образини 
тадрижий ўрганилса, ушбу поэтик образ динамикасини кузатиш мумкин бўлади. Бу – Рауф 
Парфи руҳияти замирида томир отган Шоирликнинг ўсиши сифатида истиорага ёрқин мисол 
бўлади. 
Бадиий ижод талабига кўра айрим сўзлар ташийдиган маъно бошқа сўзларга 
кўчирилишини англамай туриб, кўркам асарларни тушуниш, ундан таъсирланиш, 
лаззатланиш ва таҳлил қилиш мумкин эмас. 
Кўчим
энг кўп ишлатиладиган бадиий 

---