International journal of word art

СЎЗ САНЪАТИ ХАЛҚАРО ЖУРНАЛИ | МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА | INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№1 | 2020
20 
аъзоси» — бош лексик маъно) – самолётниинг думи («нарсанинг орқа қисми» — ҳосила 
маъно); 
g) ҳаракатларни тақдим этиш усулидаги ўхшашлик, яъни бажарилган ёки бажариладиган 
иш-ҳаракатлар ўртасидаги нисбий ўхшашлик асосида: урмоқ («қўл ёки бирор предмет 
воситасида зарба бермоқ» — бош лексик маъно: Аламдан айвон четига бир урди) — урмоқ 
(«танқид қилмоқ» – ҳосила маъно: Порахўрларни газетага уриб чиқишди), қўлламоқ 
(«руҳлантирмоқ» — бош лексик маъно: Кексалар ёшларнни қўллаб-қувватлайди) – қўлламоқ 
(«мустаҳкам сақламоқ – ҳосила маъно: Қозиқлар кўприкни қўллаб-қувватлайди), ўсмоқ 
(унмоқ) – ўсмоқ (ўз устида ишлаб ривожланмоқ); 
h) турли ўсимлик ва ҳайвонлар номи одамларга нисбатан қўлланади: қалдирғоч (қуш — 
бош лексик маъно) – қалдирғоч (мактабимиз қалдирғочлари – илк битирувчилари); гул 
(ўсимлик — бош лексик маъно) – гул (севикли ёр – ҳосила маъно: Сўйла, гулим!) [1, 99-100]. 
Метафоранинг қуйидаги турлари фарқланади [қаранг: 2]: 
1. Номинатив метафора. Бу метафора қуруқ, йўқолган тасаввурни ифода этади. Луғатлар, 
одатда, ушбу турни мажозий метафора сифатида белгиланмайди. Масалан: эшик тутқичи, 
чиғаноқ, кўзнинг оқи.
Сўзда тасаввур бор, у исмни бир объектдан бошқасига ўтказиш асосида мавжуддир. 
2. Фигуратив метафора. Яширин таққослашни ўз ичига олиб, характерли хусусиятга эга. 
Масалан: юлдуз (машҳур), ўткир зеҳн. 
Мажозий метафора инсоннинг ҳақиқий дунё объектларини тушуниши натижасида пайдо 
бўлади. 
3. Когнитив метафора. Таққосланаётган тушунчалар орасидаги хусусиятларнинг реал 
ёки нисбатланган умумийлигини руҳий акс эттириш. Сўзнинг абстракт (мавҳум) маъносини 
ҳосил қилади. Масалан, одамлар бир ҳовуч (оз миқдорда), йигирмоқ (доимий фикрлар 
бўлиши). 
Юқоридаги фикрларга таяниб, қуйидагиларни метафоранинг асосий хусусиятлари 
сифатида талқин этиш мумкин: 
1. Метафора ҳал қилиниши керак бўлган жумбоқдир.
2. Бу қисқа таққослаш. 
3. Иккиламчи семантик табиатга эга. 
4. Метафора – тил оламидан тил бўлмаган воқелик ҳақидаги билимлар оламига бир 
поғона. 
5. Метафорада ҳодисаларнинг доимий ва муҳим хусусиятлари муҳимдир. 
6. Метафора кундалик билим билан озиқланади [2]. 
Метафора, асосан, от, сифат ва феъл туркумлари доирасида кўп учрайди. Шу боис уни 
предмет, белги, ҳаракат
 
ўртасидаги нисбий ўхшашликка асосланишига гувоҳ бўламиз: 
1) предмет ўртасидаги ўхшашлик от доирасида кузатилади: кўйлакнинг ёқаси (ўз 
маноси) – дарёнинг ёқаси (кўчма маъно), кўйлакнинг этаги (ўз маъноси) – тоғнинг этаги 
(кўчма маъно). 
2) белги ўхшашлиги сифат туркумида ва қисман равиш туркумида учрайди: қаттиқ 
бодом (ўз маъноси) – қаттиқ совуқ (кўчма маъно), қаттиқ уйқу (кўчма маъно), юмшоқ нон 
(ўз маъноси) – юмшоқ овоз (кўчма маъно), уйи тоза (ўз маъноси) – қалби тоза (кўчма маъно), 
тез юр (ўз маъноси) – тез кунда кўришамиз (кўчма маъно). 
3) ҳаракат ёки ҳолат ўхшашлиги феъл туркуми таркибида кузатилади: данак чақмоқ (ўз 
маъноси) – гап маъносини чақмоқ (кўчма маъно) каби феъл доирасида кўп учрайди.
Ҳаётий мисолларга диққат қиладиган бўлсак, метафорик маъно от туркумига нисбатан 
феъл доирасида метафора кўп учрашига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Жумладан, феъл 
туркумидаги сўзларнинг, деярли, барчаси полисемантик хусусиятга эга (2). Бу ҳол қуйида 
ажратиб кўрсатилган сўзлар мисолида ҳам ёрқин кўринади: Мунгли куй юракни тирнар эди. 
Адолатга йўл очмоқ. Дўстларим билан қалинлашиб кетдим. Гап билан чақиб олади. Ёмон 
одатларини ташламоқда. Тест ечишга берилиб кетди... 

---