International journal of word art

СЎЗ САНЪАТИ ХАЛҚАРО ЖУРНАЛИ | МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА | INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№1 | 2020
21 
Ўхшашликнинг мавжудлиги асосида метафорик ҳосила маъно юзага келишини шу соҳа 
билан шуғулланганларнинг барчаси эътироф этади. Лекин ўхшатишнинг метафорадаги ўрни 
масаласида турли фикрлар билдирилади. Масалан, А.Потебнянинг таърифлашича, 
"Метафора қисқарган ўхшатишдир". Яъни ташбеҳга хос бўлган "каби", "худди", "айнан" 
"ўхшамоқ" сингари сўзлар туширилса, метафора юзага келади. Масалан: У гул каби гўзал ва 
нафис эди // У гўзал ва нафис гул эди. Лекин ўзбек тили назариясида бундай қолипли 
бирликларга ҳам ташбеҳ деб қаралади. Метафора бўлиши учун “гўзал ва нафис гул эди” 
тарзида ўхшамиш туширилган ҳолда қўлланиши талаб қилинади.
Поляк олими Я.Касян ҳам юқоридаги фикрни ривожлантиришга ҳаракат қилади. Агар 
келиб чиқишини текширадиган бўлсак, шаксиз, у ёки бу метафора у ёки бу ўхшатишдан 
ривожланган бўлади. Бироқ шундай асосда қарама-қарши хулоса ҳам чиқариш мумкин. 
Кўплаб ўхшатишлар метафорадан келиб чиққан. Шунинг учун айрим олимлар метафора ва 
ўхшатиш орасидаги фарққа алоҳида эътибор берганлар. Масалан, Веселовский, Ч.Кукин, 
М.Штейнлар фикрича, ўхшатишда ўхшатилаётган нарсалар ажратиб тасаввур қилинса, 
метафорада улар бир бутундек тушунилади [6, 109-111].
Метафора ва ўхшатиш орасидаги муносабат хусусида икки хил қараш мавжуд:
1. Метафора – қисқарган ўхшатиш, яъни улар орасида фарқ ташқи шаклланишидадир.
2. Метафора ва ўхшатиш ўзаро мазмуний (ички) шаклланув жиҳатидан фарқ қилади.
Умуман, метафорага берилган таърифларда уни ёндош ҳодисалар билан қўшиб 
юборилган ҳолатлар кўп учрайди. Масалан, Э.Кассирер метафорага қуйидагича таъриф 
беради: "Метафора бир тасаввур номини унга мутаносиб қандайдир белгига эга бўлган ёки у 
билан қандайдир билвосита "аналогия"ларни назарда тутувчи бошқа соҳа – бошқа тасаввурга 
кўчириш деб тасаввур қилиш мумкин" [7, 33].
Таърифдан маълумки, Кассирер метафора асосида ўхшашликнигина кўрмайди, балки 
умуман ҳар қандай "аналогия"ларни назарда тутади. Натижада метафора тушунчаси остига 
метонимия ва синекдоха ҳам киритилади. Чунки номи кўчаётган ва номни қабул қилаётган 
предметлараро белгининг табиати изоҳланмайди: ўхшашликми, боғлиқликми, бутун 
қисмликми... шунинг учун ном кўчишнинг бир неча хил белгига асосланганлиги билан 
фарқланувчи турлари қоришиб кетади. 
Шу ўринда, метафорани адабиёт дарсликларида берилган ташбиҳ ва кўчим турларидан 
фарқлаб, чегарасини аниқлаб олишимиз лозим бўлади.
Ташбиҳ (ёки ташбеҳ) – адабиётда кенг қўлланадиган шеърий санъатлардан бири. Уни 
ўзбекча қилиб, ўхшатиш деса ҳам бўлади. Ташбиҳда нарса, белги ва ҳаракат кабилар 
бошқасига ўхшатиш, қиёслаш орқали таққосланади. Бу ўша тушунчани англаш ва ҳис 
қилишни осонлаштиради. Демак, ташбиҳ икки нарсани бир-бирига ўхшатишдир. Масалан, 
«сўзинг асалдай ширин» дейилганда сўз асалга ўхшатилмоқда. Ташбиҳнинг юзага келишида 
тўрт унсур иштирок этиши мумкин: 
1. Ўхшамиш (ўхшатилган нарса, мушаббаҳ) – тасвирда фикр қаратилган нарса ёки 
тушунча (сўз). 
2. Ўхшатилмиш (ўхшаган нарса, мушаббаҳун биҳи) – тасвирда қиёсланаётган нарса ёки 
тушунча (асал). 
3. Асос (ўхшатиш сабаби, важҳи шабоҳ) – нимага кўра ўхшатишнинг юзага чиққанлиги 
(ширин). 
4. Восита (ўхшатиш воситаси, одати ташбеҳ, ҳолати ташбеҳ) – ўхшатилиш белгиси (-
дай). Восита иштирок этган ўхшатишларда ташбиҳ аниқ кўриниб, билиниб туради. Сўз 
санъатида –дек//-дай, -ча, -симон, -вор, -осо, -ваш, -ий, -ойин каби қўшимчалар; каби, 
сингари, мисли, мисоли, гўё//гўёки, нақ, янглиғ, худди, ўхшаб, нечукки, бикин
 
ва бошқа 
ёрдамчи сўзлар восита бўлиб хизмат қилади [қаранг: 4, 220].
Шеъриятда кўпинча асос иштирок этмайди. 
Бахт сингари олис юлдузлар, гўё,
Азал гўзалликнинг шаъмини ёқар.
Кўнглим осмон янғлиғ.

---