International journal of word art

СЎЗ САНЪАТИ ХАЛҚАРО ЖУРНАЛИ | МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА | INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№1 | 2020
19 
фан тили учун жуда зарур. О.Мандельштам айтганидек, “Фақат метафора орқали модда 
очилади, таққослашдан ташқарида бўлиш йўқ, чунки мавжудликнинг ўзи таққослашдир” [2]. 
Метафора номинация жараёнида асосий ўрин тутадиган унсур эканига қарамай, шу кунга 
қадар ўзбек тилида кўпроқ бадиий восита сифатида адабиёшуносларнинг диққатини жалб 
қилиб келди. Лекин ҳар қандай бадиий восита лингвистик ифода ёрдамида амалга 
оширилади. Шундай экан, бадиий нутқ таркибидаги кўчимлар муайян лингвистик 
қонуниятлар асосида майдонга келади. Шунинг учун ҳам улар фақат адабиётшунослик 
фанининг эмас, тилшуносликнинг ҳам текшириш объекти саналади. Ўзбек тилида ҳам, 
адабиёт назариясида ҳам метафорани ташбеҳ (ўхшатиш) санъати, жумладан, киноя ташбеҳ ва 
яна кўчимнинг бошқа турлари билан қориштириб юбориш ҳолатлари учраб туради. 
Метафоранинг ўрганилиш тарихи жуда узоқ даврларга бориб тақалади. Аристотель 
замонидан буён у риторика, психология, фалсафа, стилистика, адабиётшунослик, 
таржимашунослик ва ҳатто кибернетика каби фан намоёндалари томонидан таҳлил қилиб 
келинди. Лекин бу билан масаланинг лингвистик аспекти етарлича ўрганилган, деб 
бўлмайди. Ҳар қандай бадиий восита лисоний бирликлар ёрдамида моддийлашади. Шунинг 
учун ҳам метафорани лингвистик нуқтаи назардан ўрганиш зарур [қаранг: 5, 287-506]
.
Бир нарса, белги, ҳаракатнинг номи бошқасига (ўзаро ташқи шакли, ранги каби 
жиҳатлари билан) ўхшашлиги асосида метафора йўли билан кўчириш юзага келади. Юнонча 
“metaphora” — «кўчириш» деган маънони ўзида ифода этади. Йўл лексемаси асли «ўтиш 
жойи» маъносини англатади. Шаклий ўхшашлик асосида бу лексема «сатр» («бир чизиқ 
бўйлаб жойлаштирилган ёзув») маъносини ҳам англата бошлаган [қаранг: 10, 40]. Масалан: 
қуш учди – хаёл учди гап қурилмаларининг иккинчисида феъл (учмоқ) ифодалаган ҳаракат 
қушнинг ҳаводаги қанотларини силкитиб қилган парвозига ўхшайди. Шу боисдан “учмоқ” 
феъли ифодалаган кейинги маъно метафорик маънодир. Метафора ҳосила маънони юзага 
келтиришнинг кенг тарқалган усули сифатида нутқнинг, бадиий услубнинг энг муҳим 
воситасидан ҳисобланади. Нутқда метафорик ҳосила маъно жуда кўп учрайди. Аммо 
уларнинг лисонийлашгани – семемага айлангани нисбатан камроқ.
Аристотель ўзининг "Поэтика" асарида метафора номини жинсдан жинсга ёки ташқи 
кўринишга ёинки ўхшаш кўринишга ўтказиш сифатида изоҳлайди. Кейинчалик Ж.Виcо бу 
ерда "ифодаларни инсон танасидан жонсиз нарсаларга ўтказиш"ни кўрди [2].
Шундай қилиб, метафора олдинги маънонинг бир қисмини бериш мақсадида ҳар қандай 
концепцияни белгилаш учун тилда илгари мавжуд бўлган тил бирлиги (сўз ёки ибора)ни 
янгича маъно ифодалаш учун қўллашдир, аниқроғи, исмнинг бир объектдан бошқасига 
ўхшашлик асосида кўчирилиши ҳисобланади. Ўхшашлик ташқи ва ички бўлиши мумкин. Бу 
жиҳатларни ҳисобга олган ҳолда метафора йўли билан маъно кўчишини қуйидагича асослаш 
мумкин [қаранг: 3, 157]:
а) шаклнинг ўхшашлиги, яъни ифодаланаётган нарса ва ҳодисалар ўртасидаги шаклий 
ўхшашлик асосида: одамнинг оғзи («одам аъзоси» — бош лексик маъно) — шишанинг оғзи 
(ҳосила маъно), одамнинг қулоғи (бош лексик маъно) — қозоннниг қулоғи (ҳосила маъно); 
b) ташқи кўринишнинг мавҳум ўхшашлиги: одамнинг боши («одам аъзоси» — бош 
лексик маъно) — кўчанинг боши ёки ишнинг, асарнинг боши («нарса, ўрин-жойнинг 
бошланғич нуқтаси» — ҳосила маъно); 
d) баҳолар тузилишидаги ўхшашлик, иккита белги-хусусият ўртасидаги нисбий 
ўхшашлик асосида: оғир юк («вазмин, енгил эмас» — бош лексик маъно) —оғир одам 
(«табиатан босиқ» — ҳосила маъно) – оғир шароит («қийин, мураккаб» — ҳосила маъно) ёки 
енгил юк («вазмин, оғир эмас» — бош лексик маъно) – енгил матн, енгил вазифа (осон, 
қийин бўлмаган— ҳосила маъно); 
e) ишлаб чиқарилган таассуротларнинг ўхшашлиги: ширин узум (бош лексик маъно) – 
ширин туш (ҳосила маъно); 
f) жойнинг ўхшашлиги, нарса-предметларнинг у ёки бу қисмларини ўрин нуқтаи 
назаридан ўхшатиш асосида: одамнинг қулоғи («одам аъзоси» — бош лексик маъно) — 
тандирнинг қулоғи («нарсанинг ён қисми» — ҳосила маъно), кучукнинг думи («жонзот 

---