Интеллект ва тафаккурнинг спорт фаолиятидаги ўрни

2.2. Intellekt va tafakkurning sport faoliyatidagi o‘rni
Harakatlanish amallarini o‘zi boshqarishi faqat sensorli emas, balki intellektual madaniyatni ham – aniqrog‘i fikrlash madaniyatini talab etadi: axir harakat I.M.Sechenov aytishicha faqat sezish bilan emas, balki sezishlar birligi bilan, aynan fikr bilan boshqariladi. Fiziologik, sport-pedagogik, psixologik adabiyotlarda va amaliyotda odatda faoliyat, holat va boshqalarni so‘z bilan boshqarish haqida yozadilar va gapiradilar. Bular I.P.Pavlov aytgan fikrlari ta’sir ostida sodir bo‘lgan deb o‘ylash mumkin. U so‘z odam xulqini oliy boshqaruvchisi (ikkinchi signalli) deb aytgan. Bu qoidani rivojlantirib Ye.I.Boyko va N.I.Chuprikova nutqning boshqaruvchilik vazifasini o‘rganib, so‘zni ikkinchi signalli boshqaruvchi impulslar deb atadilar. Lekin bu so‘zning boshqaruvchilik vazifasini tushunishga faqat fiziologik yondoshishdir. Psixologik jihatdan ikkinchi signalli impulslar boshqarish kuchi, so‘z bilan ta’sir ko‘rsatish kuchi har bir so‘zda. Har bir iborada fikr birligidan iboratligi hisoblanadi. Aynan so‘z, nutq, til, fikrning bevosita mavjudligi hisoblanadi va harakatlanish amallarini o‘zi boshqarishda ham har bir so‘z ma’lum boshqaruvchilik fikriga ega.
B.I.Yakubchikov tomonidan nutqiy fikrlashdan foydalanishda juda foydali va ajoyib yangilik kiritish taklif etildi. U har bir gimnastika uchun individual ravishda harakatlanish amallarini o‘zi boshqarishi maqsadida erkin mashqlar, xoda ustidagi mashqlar kombinatsiyalarini egallab olishda foydalanish uchun “nutqiy partituralar” deb ataluvchi o‘ziga buyruq berish so‘zlaini ishlab chiqadi. Bunday partituralardan biri haqida uchinchi rasmga qarab yaqqol tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
Bunday partituralar yordamida harakatlarni o‘zi boshqarishini B.I.Yakubchik faqat o‘rganilayotgan elementlar va yaxlit kombinatsiyalarni amaliy egallab olishga yordam beruvchi metodik uslub sifatidagina emas, balki ularni hatto musobaqalar sharoitida natijaga bajarishda ham majburiy tarkibiy qismi sifatida qarashi juda muhimdir. U mashq qilish jarayonida faqat mashqlar texnikasini emas, balki o‘ziga buyruqlarni ham barqarorlashtirish kerak, uni harakatlanish odati majburiy komponentiga aylantirish kerak deb yozadi.
Fikrlash o‘ziga xos madaniyatiga sensorli madaniyatga kabi sezish-ratsional idrok etish va harakatlar amallarini tanqidiy egallab olish jarayonida erishiladi.
Bu harakatlanish amallariga o‘rgatish jarayonini intellektuallashtirish, o‘quvchilarni harakatlanish faoliyatini o‘zi boshqarishi, harakatlanish tajribasini oshirish, undan faqat sport faoliyatida emas, balki faoliyat boshqa sohalarida ham foydalanish maqsadida ulardan foydalanish kerakli bilim va malakalari tizimi bilan qurollantirishga yordam beradi.
Jismoniy tarbiya va sportga o‘qitish jarayonini intellektuallashtirish hodisasi faqat harakat amallarini o‘zini boshqarish doirasi bilan chgaralanmaydi. Maxsus tadqiqotlar bilan (G.F,Shitikova, L.A.Shurovskaya va boshqalar).
Insonning har qanday faoliyati, shu jumladan sport faoliyati, psixologiyada faoliyat asosiy tarkibiy qismlari sifatida qaraladigan aniq harakatlar asosida amalga oshiriladi. Inson faoliyati harakat yoki harakatlar tartibi shaklidan boshqacha mavjud bo‘lishi mumkin emas, deb ta’kidlaydi A.N.Leontev. shu bilan bir vaqtda harakat deyilganda maqsadga erishishga qaratilgan jarayon tushuniladi. Ammo bu yerda “maqsad” tushunchasi so‘zning tor ma’nosida, ma’lum sharoitlarda alohida harakatni yoki harakatlar tartibini amalga oshirish oqibatida erishish mo‘ljallangan ko‘zlangan yoki kutilgan natijani tasavvur etish sifatida ishlatiladi. Faoliyat psixologik nazariyasida bunday xususiy maqsadlarni vazifa (masala) deb atash qabul qilingan. Shunday qilib faoliyatni boshqaruvchi omil uning umumiy maqsadi bo‘lsa. Oxir oqibatda bu maqsadga erishishga qaratilgan aniq harakatlarning boshqaruvchilari bo‘lib vazifalar xizmat qiladi. Ular o‘zgaruvchan sharoitlarda faoliyatni amalga oshirish moslashuvchan, o‘zgaruvchan elementlari sifatida ishtirok etadilar, bu sharoitlarga qarab harakatlarning o‘zi ham o‘zgaradi. Ular turli usullarda bajarilishi mumkin. Harakatlarni bajarish sharoitlari bilan moslashtirilgan harakatni bajarish usullarini faoliyat psixologik nazariyasida operatsiyalar deb ataladi.
Shunday qilib operatsiyani harakatning tarkibiy qismi sifatida belgilash mumkin. Shu bilan birga harakat vazifaga, operatsiya esa uni hal etish sharoitlariga mos keladi. Sharoitning o‘zgarishi berilgan harakatni bajarishga, ya’ni uning vazifasiga ta’sir ko‘rsatmaydi, lekin albatta harakat usulini o‘zgarishiga yoki shuning o‘zi operatsiyalar tartibi o‘zgarishiga olib keladi. Hatto harakatlanish tartibi bo‘yicha eng cheklangan musobaqalashish mashqi harakat kategoriyasiga kiradi, chunki har doim ma’lum vazifa bilan yo‘naltiriladi: berilgan og‘irlikdagi shtangani ko‘tarish. Ma’lum balandlikni sakrab o‘tish, yadroni iloji boricha uzoqqa uloqtirish va shu kabilar. Shu bilan birga bu harakatlarning asosiy tuzilish elementlari operatsiyalar bo‘ladi: birinchi misolda – bu shtangani ushlab dastlabki holatni qabul qilish, shtangani ko‘tarish va boshlang‘ich holatni qabul qilish, shtangani ko‘tarish va uni qo‘llari bilan ko‘tarib ushlab turish. Musobaqalashish mashqlari harakatlanish tartibi bo‘yicha ancha murakkab bo‘lgan, masalan gimnastik yoki akrobatik kombinatsiyalar, konkida figurali uchishda mashqlar bajarish ularning tuzilishi ko‘p tarkibiy qismlarga egaligiga qaramay psixologik mazmundagi harakatlar hisoblanadi, ularni tashkil etuvchi elementlar va bog‘lovchilar esa – operatsiyalar hisoblanadi.
Sport faoliyatining ba’zi turlari “harakat” tushunchasini qo‘llash taktik harakatlar kategoriyasi bilan juda yaqqol mos keladi. Bunday holatda taktik vazifani hal etish uchun amalga oshiriladigan texnik uslublar (harakatlanish ko‘nikmalari va malakalari) operatsiyalar hisoblanadi. Misol uchun individual, guruhli yoki komandalar taktik harakatlari darajasida qaraladigan sport o‘yinlaridagi hujumlar psixologik mazmunda so‘zsiz harakat kategoriyasiga kiradi, chunki aniq vazifaga ega (misol uchun raqib darvozasiga to‘p kiritish), hamma texnik usullarning to‘plami esa – to‘pni olib yurish, aldab o‘tish, uzatish, zarba yo‘llash – yuzaga kelayotgan sharoitga binoan amalga oshiriladigan ketma-ket operatsiyalar tizimidan boshqa narsa emas.
Sport o‘yinlariga xos bo‘lgan harakat bir turidan ikkinchiga o‘tish, misol uchun himoyalanishdan qarshi hujumga o‘tishni psixologik mazmunda aynan harakatlar almashishi, ularning yordamida hal etiladigan masalaning farqi sababli ikkita turlicha harakatlar sifatida qarash kerak. Masalaning o‘zgarishi ozmi-ko‘pmi harakatlar operatsion tartibiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin, ammo himoyalanish harakatlarida foydalanilgan texnik uslublar (operatsiyalar) bir qismi sportchilarning qarshi hujum harakatlariga kirishi mumkin.
Sharoitlarga qarab sport harakatlari operatsiyalarga aylanishi mumkin va aksincha operatsiyalar harakat xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Misol uchun, hujum paytida futbolchining darvozaga qarab bergan zarbasi operatsiya hisoblanadi, ana shu o‘yinchining bajargan o‘n bir metrlik belgidan zarbasi esa – harakat hisoblanadi.
Operatsiya – bu o‘rganish olgan harakatlari. Sport faoliyati – harakatlanish faoliyati bo‘lgani uchun sport harakatlarini operatsion tartibini asosini turli xil harakatlanish ko‘nikmalari tashkil etadi.
Ammo har qanday bir muncha murakkab harakatlanish sport ko‘nikmasi sportchining operatsiyalar “jamg‘armasini” to‘ldirishdan avval harakatlar bosqichidan o‘tadi. O‘rganib olinganlik yuqori darajasi – u sportchining harakatlari operativ birligi sifatida foydalanish uchun “etilgan” deb aytish uchun harakatlanish ko‘nikmasining asosiy mezonidir. Shunday qilib, harakatlanish ko‘nikmasi faqatgina to‘la sport harakati jarayonidagina operatsiyaga aylana oladi.
Taktik harakatlarini dastlabki rejalashtirish har doim ehtimollik xususiyatiga ega bo‘ladi. Chunki sportchi ham, murabbiy ham musobaqalar sharoitlari haqida, raqiblari va ularning rejalari haqida to‘la axborotlarga ega bo‘lmaydilar. Bundan tashqari musobaqalashish kurashlari tez davom etadi va o‘zgaruvchandir. Shuning uchun musobaqalar davomida dastlabki taxminiy taktik rejani amalga oshirish ko‘plab va turli xususiyatdagi taktik masalalarni tinimsiz hal etish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday har bir masala sportchidan qay vaziyatda, nima uchun va qanday harakat qilish kerak degan savolga javob topishini talab etadi. Masalaning shartlari quyidagilar hisoblanadi: odatda uni oldindan bilish qiyin bo‘lgan musobaqalarning o‘zgaruvchan sharoiti. Raqibning harakatlari va xulqi. Tashqaridan qaraganda musobaqalashuvchi sportchilar faqat harakat qilayotgandek va bir-birlaridan harakatlari tezligi hisobiga ustun kelayotgandek tuyuladi. Aslida esa harakatlar – taktik fikrlash murakkab aktining faqat ijrochi zvenosidir.
Aniq taktik masala hal etiladigan sportchining fikrlashi keng, ochiq, diskursiv fikrlashi, masalan nazariyotchi olim fikrlashidan farqli ravishda “muntazam amaliy sinovdan o‘tkaziladi” (B.M.Teplov). B.Blyumenfeld, G.M.Gagaeva, R.S.Abelskayalar olib borgan tadqiqotlari natijalarini umumlashtirib sportchi fikrlashining quyidagi tipik belgilari ko‘rsatish mumkin.
Tahlil qilish, taqqoslash, sintez, abstraksiya, umumlashtirish, fikrlash operatsiyalari va boshqalar idrok etish, tasavvur qilish, xotira va xayollar asosida hamda jarayonida bajarilishini ifodalovchi ko‘rgazmalilik, obrazlilik. Taktik harakatlarni bajarish vaqti qattiq chegaralanganligi sababli fikrlashning tezligi va kuchliligi.
Taktik vazifa – “bu ma’lum sharoitlarda berilgan maqsad” ekanligi sababli fikrlashning amaliy harakatlar bilan birgaligi.
Har doim faqat mos qaror qabul qilishni talab etadigan. Chunki vaziyatlarning tez o‘tishi va qaytarib bo‘lmasligi oqibatida ularni to‘g‘rilash mumkin bo‘lmasligi sababli musobaqalar kurashi vaziyatining tinimsiz o‘zgaruvchanligidan kelib chiquvchi situativ fikrlash.
Sportchining o‘ziga xos fikrlashi belgilari u amaliy intellektni, amaliy aqlni ko‘rinishlaridan biri hisoblanishini ko‘rsatadi, uning uchun, nazariy intellekt uchun bo‘lgani kabi B.M.Teplov bo‘yicha uning tabiiy kuchining o‘zigina yetarli emas, umumiy maxsus bilimlar katta hajmi, yuksak va har tomonlamali fikr madaniyati zarur.
Taktik fikrlash tuzilishida konseptual model sportchining o‘yin tajribasi va bilimlarini birlashtirishning o‘ziga xos shaklidan boshqa narsa emas. Unda har doim sensorli-perseptiv, mnemik va verbal-mantiqiy komponentlari mavjuddir. Bunday gnostik model sportchining o‘yin vaziyatlarini tanib olishi va anglab yetishi jarayonida yaxlit tizimli-tarkibiy qismi sifatida ishtirok etadi. U mosligi, aniqligi va tezligi ko‘rsatkichlari bo‘yicha taktik masalalarni hal etish samaraliligi ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lgan determinant hisoblanadi.
Ye.N.Surkov, A.V.Jilenkov, Yu.I.Portnixlarning eng qulay yo‘lni tanlash sharoitlarida (to‘rt va undan ko‘p yo‘llari bo‘lganida to‘pni uzatish) turli mahoratga ega basketbolchilarning qaror qabul qilishlarini o‘rganish jarayonlarida III razryadli va endi boshlayotgan basketbolchilarda konseptual modeli yuksak mahoratli basketbolchilardagidan farq qilishini ko‘rsatib berilgan.
Yangi boshlayotganlarda perseptiv tanib olishda ko‘p xatolar mavjud, izlash operatsiyalari juda ko‘p davom etadi, ular ko‘pincha tasodifiy belgilardan foydalanadilar Hozirgi zamonaviy sportda yuksak natijalarga sportchi-kurashchilar, g‘oyaviy va jismoniy chiniqqan, mustahkam va egilmas irodaga ega odamlar erishmoqdalar. G‘alabaga erishish uchun kurash sportchidan ko‘plab to‘siqlarni yo‘qotishni, lekin birinchi navbatda o‘z-o‘zini, o‘zining kamchiliklarini, ikkilanishi, yuraksizligi, bo‘shliqlarini yengishni talab etadi. Mana shu sababli Yuriy Vlasov sport haqidagi o‘zining birinchi kitobini “o‘zingni yeng” deb atadi.
Psixologiya fani iroda va uning mexanizmlari bir ma’noda tushunishga xali ega emas. Rossiya psixologiyasida iroda ko‘p jihatdan to‘siqlarni yo‘qotish va qo‘yilgan maqsadga erishish bilan bog‘liq odamning o‘z xulqini va faoliyatini oliy ongli o‘zini boshqarishi sifatida qaraladi. Ushbu tushuncha irodaning eng umumiy turi belgilariga ega va asosan uning namoyon bo‘lishi tashqi ko‘rinishini tasvirlaydi. Irodaviy o‘zini boshqarishning ichki, xususan psixologik mexanizmlarini tasavvur etish uchun irodali psizik hodisa sifatida tushunish zarur. Hammadan ham ko‘proq bunday tushunishga N.M.Sechenov yaqin keldi. U irodani quyidagi ta’rifini ifoda etib berdi: “Iroda faqatgina harakatni boshqaruvchi qandaydir noma’lum agent emas – bu harakatni u yoki bu maqsadda va ko‘pincha hatto o‘zini saqlash xissiga qarshi aql va ma’naviylik xissining faoliyatli tomonidir”. Ushbu ta’rifni tahlil qilish shaxsning irodaviy ko‘rinishlari, uning irodaviy sifatlarini, aynan: “ishni yaxshi bilib qaror qabul qilish qobiliyati” sifatida intellektual, irodani qudratli harakatlantiruvchisi sifatida emotsional (B.M.Teplov), faollikni ongli ravishda o‘zi boshqaruvchi va rag‘batlantiruvchi sifatida ijrochilik sifatlari tuzilishini tashkil etuvchi psixik komponentlarini ajratib ko‘rsatishga imkon beradi.