Institutí NÓkis filialí «Veterinariyada kàsip etikaSÌ»

7-Tema. Veterinariya ma’deniyati ha’m onin’ mashqalalari
Ózbekstannıń ǵárezsiz rawajlanıwı hám jáhán sherikshiligine integraciyalasiwinin’ jıldan jılg’a kusheyiwi kóplegen jańa ekonomikalıq, siyasiy, social hám materiallıq baylanıslardı, usılar menen birge jańa mashqalalardi payda etti. Globallasıw pátleri artip atirg’an, xalıq aralıq báseki kúsheyip atirg’an, informaciya texnologiyaları jedel rawajlanıp atırǵan, Batis ǵalabalıq mádeniyatı tez tarqalıp atırǵan házirgi sharayatta ana tilimizdi, milliy mentalitetimizdi, ruwxıy qásiyetlerimizdi, mádeniyatimizdi saqlap álpeshlew, rawajlandırıw máselesi aktual bolmaqta.
“G’alabaliq ma’deniyat” tu’sinigi: kelip shig’iwi ha’m qa’liplesiwi
Áyyemgi zamanlardayaq, temir qurallarǵa otilgenden keyin, adamlardıń turmıs tárizi, párawanlıǵı, óz ruwxıy hám materiallıq mútájliklerin qandırıw múmkinshilikleri ortasında pariq kúsheyip, social qatlamlasiw júz berdi. Nátiyjede klasslardıń ayriqsha mádeniyatları payda boldı. Bunda intellektual miynettiń fizikalıq miynetten ajralıp shıǵıwı múlkshilik qatlamlarǵa bóliniw menen birge úlken rol oynadi. A’stelik penen joqarı siyasiy qatlamlar hám tómengi qatlamlar mádeniyatları arasındaǵı pariq kúsheydi. Orta ásirlerde Shig’ista, keyinirek Batısta ilimpazlar mádeniyattı ekige-elita (tán) hám g’alaba (avom) mádeniyatlarına bóle basladı.
Mádeniyattı ekige - elitar (joqarı ) hám ǵalabalıq (tómen) mádeniyatqa bolıw dástúrı biziń dáwirge shekem saqlanıp qaldı. Biraq ǵalabalıq mádeniyat túsinigi mazmunı ózgerip, konkretlesti. Endi ol tómen social qatlamlar mádeniyatın emes, kóbirek ǵalabalıq túrde industrial (sanaat ) usıllarda islep shıǵılatuǵın hám ǵalaba xabar quralları járdeminde tarqatilatuǵın, zamanagóy texnologiyalar hám qolaylıqlar sharayatında payda bolǵan mádeniyattı an’lata basladı.
Zamanagóy mádeniyat—jamiyatten uzaqlasqan, óz identligin, individuallıǵın joǵaltqan, ózi de málim bir funksiyanı orınlawshı mexanizmge aylanǵan búgingi dáwir adaminin’ ishki ózgesheligi hám mútájligi bolıp tabıladı. Individuallıg’ınan ayirilg’an, aqili hám fizikalıq kúshi tovarǵa aylanǵan adamg’a ózine uqsaǵan individuallıg’ınan ayirilg’an, ǵalabalıq esaplanǵan materiallıq ónim kerek.
Vizual ǵalabalıq mádeniyat insan oylawın, fantaziyasin, ko’zqaraslarin, abstrakt túsiniklerdi qabıllaw, analiz etiw hám eslep qalıw qábiletin rawajlandirmaydi. Bunı házirgi ayırım jaslardıń kitap oqimay qoyǵanında, óz pikirin túsinikli etip jazba ańlatpa ete almaslig’inda, awızsha sóylewiniń turpayılıǵında kóriw múmkin. Vizual mádeniyat tayın stereotip (andozaviy) pikir hám ideyalardı sińdirip, insan dúnyaǵa kóz qarasın, sanasın bayitpaydi, bálkim basqaradi. Postmodernizm teoriyashıları - F. Djeymisson, R. Bart, J. Batay, J. Bodriyyar, U. Eko hám basqalar vizual mádeniyat bul táreplerin uwayım menen belgilep, ol anıq turmıslıq realliqta emes, bálki ózi jaratqan jasalma realliqta jasaytuǵının, «basqarilatug’in xaliqti(ommani)»ni qáliplestiriwin, bul fenomenge salıstırǵanda klassik usıldaǵı analizdi qollap, qádiriyatlar kózqarasınan baha berip bolmaslıǵın aytıp otedi. Vizual janrlardin’ ústinlik qılıw tendensiyasin birinshiler qatarında payqag’an D.Rismen ǵalabalıq mádeniyat «adam-lokator»di qáliplestiriwin aytqan edi (lokator - radar antennasinin’ basqasha atı ).
Batıs mámleketlerinde bárhama dawam etken siyasiy, ekonomikalıq, ideologiyalıq, social -klaslıq gúresler, túrli toparlardıń húkimetke umtila otirip, óz-ara alıp barǵan básekisi as’te nızam ústinligi principi hám demokratiyalıq normalar, qaǵıydalar qáliplesiwine alıp keldi. Demokratiya sistemasınıń rawajlanıwı saylawshılar dawısı ushın gúresti háwij aldırdı. Soǵan muwapıq, kópshilik sanasına tásir kórsetiw usılları jetilisti. Ónim reklaması menen bir qatarda siyasiy reklama ha’m úgit rawajlanip, reń-beren’lik kasb etdi. Kandidatlardi qollap-quwatlap, reklama mazmunındaǵı siyasiy rolikler, bukletler, plakatlar, bannerler shıǵarılıwı, ǵalabalıq konsert hám aksiyalar ótkeriliwi a’det boldı. Bular barlıǵı Batıs ǵalabalıq mádeniyatınıń ajıralmas strukturalıq bólegine aylandı. Z. Bjezinskiy, D. Makdonald, G. Gens, M. Maklyuen hám basqalar ǵalabalıq mádeniyat shaxs rawajlanıwda hám demokratiyalıq siyasiy institutlar qáliplesiwinde unamlı rol oynawin hár tárepleme tiykarlawǵa urındı. D. Bell ǵalabalıq mádeniyat sebepli AQSHda ideologiyaliqtan erkin ideyalar, obrazlar hám kewilxoshliq qılıwdıń ha’mmege teń sisteması ju’zege kelip atirg’aninan bunnan yarım ásir murın tán alg’an edi. Sebebi ǵalabalıq mádeniyat ónimleri arnawlı bir siyasiy toparǵa, klasqa emes, bálki jámiyettiiń barlıq aǵzalarına mólsherlengen. Bul jaǵday ǵalabalıq mádeniyat ózine demokratiyalıq ózgeshelik baǵıshlawin kópshilik ilimpazlar aytip o’tedi.
Usınıń nátiyjesinde joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, batıstıń ayirim ilimpazları onı tolıq aqlap, universal áhmiyetin, házirgi zaman jámiyetindegi jetekshiligin, demokratiyalıq xarakterin, social teńlikti ańlatıwın tán aladi. Batistin’ basqa bir topar ilimpazları bolsa, bul pikirge qosılǵan halda, ǵalabalıq mádeniyattı qattı sın pikir astına alıp atır. Taǵı bir topar ilimpazlar onıń kúshli hám hálsiz, unamlı hám unamsız táreplerin teńdey jaritiwg’a urınbaqta. Keyingi jıllarda bul social hádiyseni qorǵaw, aqlaw tendensiyasi izertlewshilerdiń arasında kúsheyip barip atir, biraq máselege bir jaqlama jantasip bolmaydı.
Zamanagóy tutınıw, turmıs tárizi, jasaw sapası, xojalıq qolaylıqlar, Tv, radio, internet, OKV, elektron baylanıs túrleri hám formaları ko’birek ǵalabalıq mádeniyatqa tiyisli bolıp tabıladı. Olardıń bir bólegi joqarı hám ǵalabalıq mádeniyat diffuziyasi nátiyjesi bolıp tabıladı. Birpara demokratiyalıq siyasiy hám puqaralıq institutları, ayırım demokratiyalıq qaǵıyda, normalar hám ámeliyat, puqaralardıń mámleket keńseleri, atap aytqanda, joqarı mámleket organlari menen kompyuter hám elektron qurallar arqalı baylanıs etiwi, usınıs hám pikirlerin bildiriwi, elektron parlamenter hám húkimetlerdiń dúziliwi de ǵalabalıq kommunikatsiya quralları hám ol sebepli payda bolǵan zamanagóy ǵalabalıq siyasiy mádeniyat penen baylanıslı hádiyseler bolıp tabıladı. Lekin ǵalabalıq mádeniyat insanǵa kóplegen qolayliqlar jaratıwı menen birge, onıń sanasına qarama-qarsılıqlı, ayırım jaǵdaylarda talay unamsız tásir kórsetedi. Ǵalabalıq mádeniyat ónimleri adamlardıń tutınıw mútájliklerin qandirsada, olardıń ruwxıy dúnyası rawajlanıwına kem tásir kórsetedi.
Házirgi zaman sharayatında ol bir qatar social waiypalardi orinlaydi, bul onıń materiallıq ómirde jetekshilik etiwin, tiykarǵı rol oynawin, universal social hádiysege aylanıwın belgileydi. A.Kostina ilimdegi ámeldegi pikirlerdi ulıwmalastırıp, ǵalabalıq mádeniyat tómendegi funksiyaların bólek ajıratıp kórsetedi:
1) adamlardı jámiyet talaplarına, turmıs tárizine, ámeldegi haqıyqatlıqqa maslastırıw, yaǵnıy adaptatsion funksiya ; 2) illyuziyalar (qıyalıy ármanlar ) mákanın jaratıw ; 3) qorǵaw hám rekreatsion (xordig'ini shıǵarıw hám oyın menen bánt qılıw ) mexanizmin jaratıw ; 4) tutiniwshiliq ideologiyasın qáliplestiriw sistemasın jaratıw.
Bul ónimdi satıp almasań, sen ózińdi házirgi zamannan artta qalǵan, konservativ, didi(talg’ami) tómen yamasa kem támiyinlengen, ózin tolıq támiyinlewge qurbi jetpeytuǵın turmısta óz ornın taba almag’an, nomukammal kisi sıyaqlı sezesen. Kóbinese tutiniwshi ushın ónimniń haqiyqattan oǵan kerekligi emes, hátte ónim sapası da emes, bálki onıń tutiniwshida bar ekenligi, ónimniń brendi-tovar belgisi, qaysı kompaniya tárepinen islep shıǵılǵanı zárúrli esaplanadı. Basqasha aytqanda, real mútajlik ushın zárúr ónim, onsha zárúr bolmaǵan ónim hám modag’a kirgen brend penen almastırılıp atır.
Usınıń menen birge, zamanagóy civilizatsiyanıń texnikalıq qolaylıqlarınan waz keship bolmaǵanı sıyaqlı, ol jaratqan ǵalabalıq mádeniyat kópshilik túrlerinen hám ónimlerinen waz keship bolmaydı, álbette. Biraq, bul mádeniyattin’ ayirim kórinisleri, qumar yamasa narkotikler sıyaqlı, insannıń ruwxıy dúnyasın jemiriwge ılayıqlıǵın, ásirese, jas balalar hám óspirimler psixologiyasina júdá tez tásir kórsetiwin umıtpawımız kerek.
Bolajaq veterinariya vrachin huquqiy tárbiyalaw, demokratiyalıq nızamshılıqqa ámel qılıw mámleketimiz siyasatındaǵı ústin turatuǵın jo’nelislerden biri bolıp, mámleket hám jámiyet turmısında nızamshılıq hámde huquqiy tártipti bekkemlew máseleleri mámleketimizde nızamshılıq tiykarların belgileytuǵın faktorlardan biri esaplanadı.
Jas kadrlar social aktivliginiń qáliplesiwinde eń zárúrli qurallardan biri demokratiyalıq huquq esaplanadi. Demokratiyalıq jámiyeti jetilistiriw, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw hám jańa áwladtı qáliplestiriw máselesinde respublikamız hu’kimeti mámleket hám jámiyet ómiriniń huquqiy tiykarların bekkemlewge bólek áhmiyet berip kelmekte. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasında barlıq puqaralar sıyaqlı jaslarǵa da keń huquq berilgenligi uqtirilg’an. Usılardan biri Ózbekstan Respublikasınıń hár bir puqarasına qábileti hám jo’nelisine qaray bilim alıwı támiyinlengenligi kórsetilgen. Bul huquq studentlerge hár qiyliı tu’r hám kórinislerde mámleketimiz tárepinen kepilliklengen.
Mámleketimiz sistemasındaǵı barlıq táliymatlar hám jaslardı tárbiyalaw máselesi joqarı etikalıq o’zgeshelikke iye bolǵan shaxstı qáliplestiriwge qaratılǵan.
Sonı esten shıǵarmaw kerek, shaxstıń rawajlanıw processinde tárbiyalaw onıń jámiyettegi iskerliginiń jetilisiwinde tiykarǵı faktorlardan biri bolıp, eger shaxs etikalıq hám fizikalıq tárepten qansha qáliplesken bolsa, onıń aktivlik iskerligi sonsha joqarı boladı. Soǵan qaray demokratiyalıq nızamshılıq ta kózge taslanadı. Insannıń hár tárepleme rawajlanıwı jámiyettegi aktivliginiń tiykari bolsa, turmıstaǵı aktivlik ornı bolsa rawajlanıwshı shaxs ushın zárúrli sharayat esaplanadı.
Insannıń jámiyettegi aktivligi de bir neshe táreplerden ibarat: dúnyaǵa kóz qarası (dúnyaǵa munasábeti, idealları, isenimi), etikası (minnetine sadıqlıg’ı, sózi menen jumısınıń birligi, haqqoniylik, adamgershilik hám basqalar ), iskerligi (jámiyet ushın paydalı iskerligi, turmıstaǵı ornı ).
Joqarıdag’ilardan kórinip turıptı, insannıń jámiyettegi aktivliginiń tabıslı qáliplesiwi barlıq tárbiyalaw, atap aytqanda, ideologik siyasiy, etikalıq hám miynet sıyaqlı tiykarǵı kompleks tárbiyalaytuǵın faktorlar járdeminde júzege keledi.
Jámiyetimiz ómiriniń barlıq tarawların qayta sapalı qáliplesiwine qaratılǵan jo’nelis strategiyasınıń tezlesiwinde kadrlar tayarlawǵa jańa talaplar qoyılıp atırǵanı bunıń da’liyli bolıp tabıladı.
Qayta qurıwdaǵı zárúr dastak -arnawlı orta hám joqarı tálimde islep shıǵarıw menen pánniń baylanısın bekkemlew, olardıń óz-ara munasábetinde jańa qaǵıydalarǵa ótiw, joqarı oqıw orınları, mákemeler, shólkemlerdiń mápdarlıǵı hám juwapkerligi, kadrlardı oqıtıw hámde tárbiyalaw sapasın shólkemlestiriwdi joqarı dárejege jetkiziwdin’ baslawshısı esaplanadı.
Kadrlar tayarlaw sapasın jaqsılaw joqarı oqıw orınları pitkeriwshileriniń rawajlanıp atırǵan dóretiwshilik iskerliginde ulıwma tálimnen individual tálimge o’tiwin talap etedi.
Ózbekstan Respublikası nızamında tiykarǵı itibar ideologik-jetik, jámiyet ushın aktiv qánigeler tayarlaw máselesine qaratılǵan bolıp, bul óz gezeginde joqarı oqıw orınları professor - oqıtıwshılarınıń ideologik - teoriyalıq hám metodikalıq jetik dárejeli kadrlar tayarlawda atap aytqanda bolajaq qánigelerdiń ilimiy saloxiyatini asırıwda ko’meklesiw mámleketimiz siyasatındaǵı ústin turatuǵın jo’nelis ekenligi nızam talabı retinde kórsetilgen.
Bolajaq qánige shaxsınıń rawajlanıwinda tárbiya isi orayında individual jantasıw jatadı. Ósip kiyatırǵan jas a’wladti tárbiyalawdı jaqsılaw máselesi mámleketimiz hám jámiyetshilik aldındaǵı zárúrli wazıypalardan biri bolıp, bul keleshekte watanımızdı isenimli kadrlar menen támiyinlewge tiykar boladı.
Demokratiyalıq jámiyette, birinshi náwbette, awıl xojalıq joqarı oqıw jurtın tamamlaǵan qánige ushın joqarı ideologik-etikalıq sapalar, eń dáslep, sotsial aktivlilik, miynetsu’yiwshilik, óz-ózin tárbiyalaw, ulıwma jumıs ushın juwapkershilik, mádeniyat, shańaraqqa qarata páklik, nızamǵa qarata húrmet, barlıq qıyınshılıqlarǵa shıdam beriw qábiletleriniń ayriqshalıǵı menen ajralıp turıwı zárúr. Jaslardı ideologik-siyasiy tárbiyalaw sistemasında áhmiyetli orındı huquqiy tárbiyalaw máselesi iyeleydi.
Ózbekstan Respublikası hu’kimeti mudami joqarı dárejeli puqaralıq shaxsın tárbiyalaw, demokratiyalıq jámiyet nızam hám qaǵıydaların hu’rmet qılıw, demokratiyalıq nızamshılıqtıń buziliwina jol qoymasliq, huquqbuzarliqtin’ hár qanday turinin’ aldın alıwǵa aktiv qatnasıwı máselelerine úlken a’hmiyet qaratpaqta.
Studentlerdi pútkil oqıw processinde kompleks joba tiykarında joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında huquqiy tárbiyalaw máselesine keń itibar qaratilg’an bolıp, bunda oqıw hám auditoriyadan sırttaǵı isler de ayrıqsha orın iyeleydi.
Házirgi dáwirde studentlerde demokratiyalıq huquqlarn tán alıwdıń qáliplesiwi, olardı nızamlarǵa ámel etiw hám hu’rmet qılıw ruwxinda tárbiyalaw, demokratiyalıq jámiyet qaǵıydaları hám miynet ıntızamına sanalı túrde ámel qılıw boyinsha jeterlishe paydalı tájiriybe arttırılǵan.
Barlıq joqarı hám arnawlı orta bilim beriw oqıw orınlarında barlıq yuridikalıq bolmaǵan qánigelikler boyınsha májburiy “Huquqtaniw” kursi kiritilgen.
Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında oqıw-tárbiyalıq processtiń tiykarǵı bólegi sipatinda studentlerdi tárbiyalaw sisteması jámáát-siyasiy ámeliyatı bolıp, bul teoriyalıq, metodikalıq, ámeliy hám huquqiy qural formasında hár bir studentti tayarlawdı támiynleydi.
Joqarı oqıw orınlarında huquqiy tárbiyalıq islerdiń bas baǵdarlarına mámleket hám huquq haqqindaǵı máseleni tereńrek úyreniw hám demokratiyalıq huquq, Konstitutsiyada kórsetilgen demokratiya haqqindaǵı barlıq jag’daylardi úyreniw, Ózbekstan Respublikası puqaralarina minnetlemeleri menen tanısıw wazıypaları kiredi.
Institutta studentlerdi huquqiy tárbiyalaw u’zliksiz túrde olardıń pútkil oqıw processinde ámelge asıriladı.
Bul process tek ǵana “Huqıqtanıw” kursi arqalı huquqiy tárbiyalaw menen shegaralanip g’ana qalmastan, bálkim institutta teoriyalıq, ulıwma kásiplik hám klinikalıq pánlerdi oqıtıwda óz ko’rinisin tabadı. Ásirese, gumanitar pánler kafedralarında oqitilip atirg’an “Huqiqtaniw” kursinda studentlerdi huquqiy tárbiyalaw máselesine úlken áhmiyet beriledi. Bunda Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası materialları hár tárepleme úyrenilip, bul mámleketimizde huquqtin’ tiykarǵı derekleri, atap aytqanda demokratiyalıq jámiyettiiń bekkem tamiri nızamda belgilengenligi hám Respublikamız Konstitusiyasına muwapıq ámeldegi nızamshılıqta óz ko’rinisin tabıwı sáwlelendirilgen.
“Huqiqtaniw” kursi óz ishine to’mendegilerdi aladı: huquq teoriyası hám mámleket huquqinin’ tiykarları; veterinariya haqqinda nızam, miynet hám shańaraq huquqi nızamshilig’i tiykarları; social támiynat huquqi tiykarları; átirap ortalıqtı qorǵaw nızamshilig’i tiykarları; jınayat procesi hám huquqi tiykarları kiredi. Bul máseleler tolig’i menen lekciya hám seminarlarda ko’rip shıǵıladı. Veterinariya vrachlarin tayarlawda “Huqiqtaniw” kursin oqitiwdada studentlerdiń keleshektegi kásiplik iskerligine bólek áhmiyet beriledi. Tiykarǵı wazıypa veterinariya vrachi xizmetkerleri iskerligin huquqiy basqarıwdın’ o’zine ta’n o’zgesheliklerine qaratıladı.
Ulıwma xirurgiya hám ishki kesellikler propedevtikasi kafedralarında bolsa veterinariya nızamshılıǵına baylanıslı qatar huquqiy máselelerdi úyreniwge áhmiyet beriledi. Etika hám estetika haqqındaǵı ko’z qarasqa iye boladılar, hámde vrach iskerligin huquqiy basqarıw haqqindaǵı maǵlıwmatlardı úyrenedi. Ámeliyat kózqarasınan olar vrachlardin’ siri haqqındaǵı zárúrli jaǵdaydı úyreniwi menen birge onı a’shkar qilg’anlig’indag’i juwapkershiligi haqqindaǵı túsinikke iye boladı.
Bunnan tısqarı, klinikalıq kafedralarda studentler veterinariya hújjetler, olardıń emlew-profilaktika jumısların shólkemlestiriwdegi roli hám veterinariya hújjetleriniń yuridikalıq áhmiyeti haqqindaǵı maǵlıwmatlar menen de tanısadı. Studentler veterinariya ximetkerlerinin’ minneti, minnetlemesi, juwapkerligi, huquqi haqqındaǵı ayırım jaǵdaylardı analiz qıladı. Studentlerdi oqıtıw hám tárbiyalawdıń zárúrli huquqiy aspektlari farmakologiya kafedrasında da óz ko’rinisin tapqan bolıp, bunda studentler retsept tayarlaw qaǵıydaları, kúshli tásir etiwshi dárilerdi saqlaw hám tarqatıw haqqindaǵı Ózbekstan Respublikası dári-dármanlar haqqindaǵı nızamı hám puqaralardı dárilik elementlar menen támiyinlew qaǵıydaları haqqindaǵı maǵlıwmatlar menen de tanısadı. Bunday máseleler, ásirese farmacevtika institutı studentlerine tereń uyretiledi. Nızamda veterinariya xizmetkerlerinin’ haywanlardı salamatlig’in saqlawǵa qarsı jınayatlı jaǵdaylarda, mısalı narkotik hám psixotrop elementlardı nızamsız halda tayarlaw, saqlaw, bir orınnan ekinshi oring’a tasıw hám satıw qadaǵan etiliwi kórsetilgen (Ózbekstan Respublikası Jinayat kodeksinin’ 273- statyası ).
Patologikalıq anatomiya kafedrasında Ózbekstan Respublikasında patologo-anatomik xızmetti shólkemlestiriw qaǵıydaları, tekseriw haqqindaǵı aktti toltiriw hámde patologo-anatomik konferensiya haqqındaǵı maǵlıwmatlar studentlerdiń itibarına usiniladi. Studentler kafedrada diagnostikası hám emlew sapasın asırıwdaǵı patologo-anatomik xızmettiń roli haqqında, medicinalıq hújjetlerdi toltiriwda qanday máselelerge itibar beriw haqqindaǵı tásirlerge iye boladı.
Xirurgiya kafedralarında bolsa studentler xalıqqa emlew profilaktika ilajların shólkemlestiriwde xirurgik emlewlerdi ótkeriw tártibi, kesellik tariyxı haqqindaǵı yuridikalıq hújjetti toltiriw hám quramalı diagnostik hámde emlew muolajalari haqqindaǵı hújjetlerdi rásmiylestiriw usılların ózlestiredi.
Veterinariya sanitariyası ekspertizasi bóliminde studentlerdi tayarlawda olardı ayırım waqıtta vetsan-eks-ekspert retinde qáliplesiwinde huquq hám ásirese, jınayatlı huquq hám processler haqqinda ha’r tárepleme bilimge ıye boliwi inabatqa alınadı. Sol sebepli de bul kafedrada studentler jınayat hám jınayat - protsessual nızamshilig’i haqqindaǵı normativ hújjetler menen jaqınnan tanısadı hámde sud veterinariya ekspertleri hám vrach-ekspertlerdiń minneti hám juwapkerligi haqqinda anıq maǵlıwmatqa iye boladılar. Kafedrada studentler ekspert juwmaǵın du’ziw, sud medicinası hám sud kriminalistikasina baylanıslı usıllardı ózlestiriwge háreket etediler.
Joqarı oqıw orınları oqıtıwshıları tárepinen ámelge asırilatuǵın huquqiy tárbiyalaw máselesi oqıw programması menen g’ane shegaralanbaydi. Bunda auditoriyadan sırtta da ádewir jumıslar alıp barıladı. Olardıń túrleri ha’r qiyli bolıp, bunda studentlerdi túrli temalarda ilimiy jumıslar orınlawı, huquq hám deontologiya máselelerine mólsherlengen simpozium hám konferensiyalarda qatnasıwı hámde yuridikalıq temalarda ótkeriletuǵın keshelerde qatnasıwı sıyaqlı máseleler kiredi. Joqarı oqıw orınlarındaǵı jaslardı huquqiy tárbiyalaw máselesi jas vrachlarg’a diplom beriliwi hámde “veterinariya vrachlari antyodi” menen tamamlanadı.
Huquq hám ta’rbiya máselesi óz-ara bekkem baylanıslı bolıp, bul deontologik tárbiyalaw menen bekkemlenip baradı.
Ta’rbiya hám huquq social ań ha’m social munasábetlerdiń sotsial institutlar tárepinen jámiyette insanlar minez-qulqin basqarıw forması bolıp tabıladı. Mánisi tárepinen ta’rbiya hám huquq jámiyet rawajlanıwınıń málim basqıshında bul jámiyettiiń social talabın belgileytuǵın, erk-ıqrarın ańlatiwshı minez-qulıq norması esaplanadı.
Ta’rbiya(ahloq) (latınsha mores-ahloq, moralis-ta’rbiyaliq) insandı pútkil sharayat hám jaǵdayda socialliq ómirinde minez-qulqin basqarıw bolıp, islep shıǵarıw, shańaraq, turmıs hámde ilimiy, social hám siyasiy iskerligin basqarıwdı ańlatadı.
Ulıwma alǵanda ta’rbiya jaqsılıq hám jamanlıq haqqindaǵı tariyxıy hám spetsifik social túsinik bolıp, sotsial haqıyqatlıqtı, social shıdamlılıqti belgileytuǵın sapa bolıp tabıladı.
Demokratiyalıq jámiyette insannıń minez-qulqin basqarıwda etikanıń ornı júdá. Bul óz gezeginde etikanı jáne de joqarı dárejege ko’teriliwi hám ta’rbiyag’a baylanıslı faktorlardıń rawajlanıwǵa beyimliginen derek beredi hám huquq wazıypasınıń bir bólegi oǵan ótip, insanlar minez-qulqin basqarıwdıń bas tiykari esaplanadı.
Insanlar etikasın belgileytuǵın faktorlar islep shıǵarıw menen baylanıslı hám baylanıslı bolmaǵan puqaralardıń turmıslıq iskerligi dawamında olardıń minez-qulqin siyasiy, milliy, materiallıq, basqarıw, tutınıw, shańaraqqa tiyisli hám turmıs tárizin qáliplesiwi processinde asıp baradı. Ásirese, átirap ortalıqtı qorǵaw, jámáát rejimin saqlaw hám xalıqqa qolaylıqlar jaratıwdıń sho’lkemlestiriwin ámelge asırıwda ta’rbiyaliq faktorlardin’ roli keskin asıp baradı. Bul óz gezeginde hár bir shaxstıń jámiyet hám jámáát aldındaǵı juwapkerliginiń asıwı hámde social pikirlew aktivliginiń qáliplesiwinde óz nátiyjesin beredi.
Ta’rbiyaliq xarakterler ha’m social pikirler roliniń asıp barıwı sebepli ta’rbiyaliq hám ta’rbiyaliq bolmaǵan (huquqiy hám basqarıw ) baylanıslar arasında puqaralar minez-qulqinda ózgerisler gúzetiledi. Bunda jámiyettiiń minez-qulıq normalarin támiynleytuǵın sotsial májburiy kolemi hám úlesi kemeyip ketedi.
Demokratiyalıq jámiyette ta’rbiya hám huquq bir biri menen bekkem baylanisıp ketken bolıp, bul baylanıslılıq ta’rbiya hám huquqti belgileytuǵın bólek qaǵıydalar menen belgilenedi.
Jámiyetimizde ta’rbiya hám huquq normalarin belgileytuǵın 3 faktordi kórsetiw múmkin:
1) socialliq turmısta ekonomikalıq sharayatlar menen baylanıslı demokratiyalıq islep shıǵarıw munasibetleri;
2) quramali kóp qırlı social munasibetler, huquqiy hám ta’rbiyaliq minez-qulqtin’ qáliplesiwi;
3) ta’rbiya hám huquq ushın ulıwma uliwmaxaliq mápi- demokratiyalıq ta’rbiya hám demokratiyalıq huquq mápiniń ańlatılıwı.
Soǵan qaramastan ta’rbiya hám huquq bir-birinen parıq etedi. Eger ta’rbiya jámiyette insanlar menen birge júzege kelgen bolsa, huquq bolsa keyin payda boladı. Huquq - bul húkimran klass jaratqan nızamnıń ko’rinisi esaplanadı.
Insannıń tásirin yuridikalıq (huquqiy) bahalaw tek ǵana huqıq hádiyselerine baylanıslı bolıp, ta’rbiyaliq bahalaw bolsa insannıń barlıq ámeliy iskerligin óz ishine aladı.
Biziń demokratiyalıq jámiyetimizde kásiplik etika (vrachlar, yuristler, pedagoglar hám t.b. lar) demokratiyalıq ta’rbiya esaplanadı.
Demokratiyalıq ta’rbiyaliq talaplarǵa ámel etiliwi qálegen kásip, ásirese veterinariya vrachlari ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Jámiyetke salıstırǵanda kásipti basqarıw minneti túsinigi kásiplik ta’rbiyanin’ bas turkumi esaplanadi.
Veterinariya xizmetkerlerinin’ óz kásiplik minnetlemelerin orınlawdaǵı ta’rbiyaliq normalari shıpakerlik deontologiyasi haqqındaǵı túsinik penen baylanisıp ketedi. vrach deontologiyasi-vrachlar, orta hám kishi veterinariya xizmetkerlerinin’ jámiyet, kásipte isleytuǵınlardıń minneti haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı. Deontologiyada vrachlar iskerliginiń mánisi, ayriqsha qásiyetleri, sonıń menen birge vrachlardin’ jámiyetke, óz kásibine, óz qa’telerine hám tabıslarına munasibetlerdi qáliplestiriw jaǵdayları sáwlelendiriledi.
Shıpakerlik kásibine shin kewilden jantasıw, onıń zárúrli qásiyetlerine ámel etiwi basqa qánigeliklerden keskin parıqlanıp, bul kásiptiń mánisi joqarı ta’rbiyaliq talaplarǵa tiykarlanadı.
Shıpakerlik kásibiniń bas qásiyetlerinen biri hám zárúrligi haywanlar den sawlıǵın, ómirin saqlaw veterinariya vrachinin’ tiykarǵı wazıypalarınan esaplanıp, vrachlardin’ zárúrli juwapkershiligin talap etedi, sebebi insan ushın eń ullı zat olardıń den sawlıǵın hám ómirin saqlaw máselesi, vrachqa tapsırilg’anlig’ini mudami esten shıǵarmaw zárúr. Bunda vrach pútkil kúshi, waqıtı, den sawlıǵın hám bilimin ayamaslig’i talap etiledi. Sol sebepli de vrachlar emblemasında “Basqalarǵa jaqtılıq berip, ózim janaman” degen mánisti hesh qashan umıtpawımız kerek.
Ullı rus jazıwshısı, vrach A. P. Chexovtin’ jazıwınsha “shıpakerlik kásibi - qaharmanliqdir”. Ol belsendilikti, kewili hám pikiriniń tazalıǵın talap etedi.
Shıpakerlik kásibiniń ayriqsha ekinshi qásiyeti insaniyattıń turmısına qa’wip salatuǵın quramalı juqpalı hám invazion kesellik processleriniń ózgeriwshen’ligi, sonıń menen birge ilimiy-metodikalıq axborotlardin’ tez tarqalıwı hámde jańa-jańa diagnostik emlew usıllarınıń payda boliwi menen baylanisli bolıp tabıladı. Bular ishinde eń tiykarǵısı nawqaslar hám keselliklerdi úyreniwge ilimiy klinikalıq jantasıw, vrachlardin’ klinikalıq pikirlew qábiletin mudami jetilistiriw máselesi esaplanadı.
Shıpakerlik iskerliginiń basqa o’zgeshelikleri arasındaǵı eń zárúrli bolǵan barlıq qánigeler tárepinen jol qoyılatuǵın qa’te hám kemshiliklerdiń áqibeti, kesel haywanlardı emlep atirg’anda jol qoyılǵan aljasıwlar yamasa itibarsızlıqlardan keskin parıqlanıp, bunday qásiyetler vrachlardin’ jámiyet aldındaǵı joqarı moral-etik talaplarǵa “veterinariya vrachi antyodi”nda kórsetilgen wazıypalarǵa shinkewilden jantasıwların talap etedi.
Vrachlardin’ kúndelik iskerligi ushın xarakterli jaǵday huqıqıy hám deontologik máselelerdiń óz-ara baylanıslılıǵı bolıp tabıladı. Veterinariya xizmetkerleri óz iskerliginde tereń demokratiyalıq ta’rbiya qaǵıydalarına tiykarlanadı.
Deontologik qaǵıydalardıń buziliwi sebepli kesel haywanlar, olardıń iyeleri hám veterinariya vrachlari ortasındaǵı hár túrlı kelispewshilikler, ásirese emlewdiń nohush aqıbetleri bunday waqıyalardıń baslawshısı bolıwı múmkin. Geyde vrach deontologiyasi qaǵıydalarına ámel etilmesligi sebepli bunday kelispewshilikler haywanlardı tuwrı emlep atirg’anda da kópshilik komissiyalar, hátte tergew hám sud shólkemleri analiziniń tiykarǵı baslawshısı bolıp esaplanıwı múmkin.
Awıl xojalıq joqarı oqıw jurtında pútkil oqıw jılları dawamında studentlerdi tárbiyalaw, atap aytqanda huquqiy tárbiyalaw kafedralarara da’stu’rge qaray ámelge asıriladı.
Bolajaq veterinarlar huquqiy, soniń menen birge demokratiyalıq tárbiyalawdaǵı deontologik tárbiyanıń wazıypası -házirgi zaman veterinariyada insaniyliq ideyaların ózinde sáwlelendirgen vrachti tárbiyalaw, shıpakerlik iskerligi ómiriniń mazmunı ekenligin onıń sanasına sıńdırıw, bul ádet vrachtin’ maqseti, umtılıwı hám kúndelik qulqin kórsetiw bolıp tabıladı.
Joqarı oqıw jurtında oqıtıw hám tárbiyalawdan maqset, ondaǵı oqıtıwshılardıń óz xızmetlerine shin kewilden jantasip, jeke o’rnek bolıwları hámde jaqsı isenimli veterinariya vrachlarin tárbiyalawda pidayılıq kórsetiwleri menen xarakterlenedi. Bolajaq veterinariya vrachlari óz turmısında quramalı, óz ózin tárbiyalaw sıyaqlı salmaqli joldı basıp ótiwi zárúr.
Óz ózin tárbiyalaw -qıyın hám uzaq dawam etiwshi process, bulsiz óz kásibi hám zamanina ılayıq qánige bolıp jetisiwdin’ ılajı joq.