«институционал иқтисодиёт»

 
7.2. Мулкчилик муносабатларини амалга оширишнинг тарихий 
шакллари
Иқтисодиётда, хусусан мулкий муносабатлар шаклларини ўрганишда мулкни 
таснифлаш муҳим ўрин тутади. Кўпчилик иқтисодчилар ва файласуфлар учун
таснифлаш мезони сифатида мулк субьекти олинади. Агар мулк бир шахсга 
тегишли бўлса, у – хусусий. Агар у бир неча шахсга тегишли бўлса – жамоавий. 
Агар у бутун жамиятга тегишли бўлса – умумхалқ ёки давлат мулки ҳисобланади. 
Бундай ёндашув Ғарбдаги тадқиқотчилар учун мулкнинг учта шаклини ифодалашга 
асос бўлган.: хусусий, жамоавий ва ижтимоий. Баъзан уларга акциядорлик 
(корпоратив) ва давлат шакллари ҳам қўшимча қилинади. Баъзида акциядорлик 
мулкини жамоавий шакл деб, давлат мулкини эса ижтимоий шакл деб ҳисоблашади. 
Лекин бундан моҳият ўзгармайди.

ихтиёрий шаклдаги мулкнинг намоён бўлиши қатор омилларга 
боғлиқ. Жумладан:

меҳнат шароитлари ва натижаларини ўзлаштириб олиш усуллари; 

меҳнат шароитлари ва натижаларини тасарруф этиш хусусиятлари; 

меҳнат шароитларини такрор яратиш; 

фаолият турлари бўйича алмашишнинг асосий усули; 

натижалари қайта тақсимлаш усуллари; 
Мулкчилик муносабати тарихан қандай шаклларда ривожланганлиги 
катта қизиқиш уйғотади (7.1-расм). 
Жамоавий 
Олий
Табақали
Кўп поғонали
Хусусий 
Тоталитар 
Бюрократик 
Корпоратив 
Ижтимоий
7.1-расм. Мулк шаклларининг ривожланиши 

---

65 
1. Мулкчиликнинг энг дастлабки шакли 
жамоавий мулк
Ғарб ҳуқуқий 
тизимининг асос (антик тараққиёт)ини ташкил этади. У учта асосий хусусият билан 
тавсифланади: 

жамоавий мулк жамиятга – уни тўлақонли аъзолар деб тан олувчи 
индвидлар йиғиндисига тегишли;

жамоавий мулкни қайта тақсимлаш ҳуқуқи мутлақ жамиятга тегишли; 

жамоавий мулк жамоавий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади.
Жамоавий мулкнинг асосий тавсифлари қуйидагилардан иборат: 
а) бошқариш (тақсимлаш) ижтимоий; 
б) эгалик қилиш хусусий; 
в) жамоавий мулк объектидан воз кечиш тақиқланган; 
г) ижтимоий мажбуриятлар тизими; 
д) ишлаб чиқарувчининг ўз фаолияти натижаларига мулкчилиги. 
Жамоавий мулк ривожланиши давлатчиликни юзага келтирган. Ушбу 
босқичида давлат мажбур этиш аппарати сифатида ҳали жамиятга қарши турмайди. 
2.