«институционал иқтисодиёт»

 Олий мулк
давлат мулкининг дастлабки шаклидир. Давлатни ташкил этиш 
кўп ҳолларда мулкни, масалан, ерни зўрлик билан тортиб ва босиб олишлар оқибати 
бўлган. Олий мулкнинг асосий тавсифлари қуйидагилардан иборат: 
а) мулк ва ҳокимиятнинг бўлинмаслиги; 
б) хизмат учун мукофот сифатида ресурсни ҳадя қилиш шаклида фаолият 
билан алмашиш; 
в) меҳнат шароитларини ишлаб чиқарувчиларга бириктириш (хусусий эгалик); 
г) бириктирилган ресурсларни тасарруф этиш учун давлат монополияси; 
д) ишлаб чиқарувчининг ўз фаолияти натижаларига мулкчилиги. 
Давлат бошлиғи бундай мулкнинг «олий мулкдорига» айланган ва уларни ўз 
фуқароларига тарқатган (ҳадя қилган). Ерни эгаликка олиш ва ундан фойдаланиш 
шарти давлатга хизмат қилишдан иборат бўлган. Олий ҳокимият ихтиёрида энг 
муҳим таъсир этиш воситаси – тортиб олиш (тасарруф этиш) ҳуқуқи қолдирилган. 
Бу бир вақтнинг ўзида иккита ўзаро боғлиқ вазифани ҳал этиш имконини берган: 
ишлаб чиқарувчининг эҳтиёжларини қондириш ва ишлаб чиқарувчини ўзи 
фойдаланадиган ресурсни такрор етиштиришга мажбур қилиш. 
Аста-секин вақт ўтиши билан олий мулкчилик институти шароитида, давлат 
монополияси хўжалик фаолияти маҳсулотлари билан алмашув ривожланишига
тўсқинлик қила бошлаган. Иқтисодий эҳтиёжларнинг таъсири остида мулкчилик 
институти ўзгара бошлади. Натижада турли ишлаб чиқариш усулларига хос бўлган 
иккита турли институт шаклланди: табақали ва кўп поғонали мулк. 
3. 
Табақали мулк
– олдинги даврда асосий меҳнат шароити бўлган табиий 
ресурсларга 
табақали 
монополиялар 
шаклланиши 
билан 
тавсифланади, 
дворянларнинг ўзларига «бириктирилган» мол-мулкни тасарруф этиш ҳуқуқи 
борган сайин кенгайиши билан изоҳланади.
Табақали мулкчиликнинг асосий хусусиятлари: 
а) мулкдорлар синфининг пайдо бўлиши; 
б) ишлаб чиқариш воситалари чекланган айланмасининг пайдо бўлиши; 
в) ҳокимият ҳуқуқларига нисбатан мулкий ҳуқуқларнинг чекланган хусусияти; 
г) ишлаб чиқарувчининг ўз фаолияти натижаларига мулкчилиги; 

---

66 
д) мулкдан олинадиган даромадни қайта тақсимлаш янги шаклининг пайдо 
бўлиши. Ривожланишнинг Европа моделига хос бўлган табақали мулкчилик 
институти давлат мулкчилигидан хусусий мулкчиликка ўтиш босқичи сифатида 
таърифланади. 
4.