Energiya manbalarining an’anaviy turlari va ulardan foydalanishdagi muammolar. “Parnik effekti” va iqlimning iliqlashuvi. Muqobil energiya manbalari haqida tushuncha
Energiya manbalarining an’anaviy turlari va ulardan foydalanishdagi muammolar. “Parnik effekti” va iqlimning iliqlashuvi. Muqobil energiya manbalari haqida tushuncha. The an'anaviy energiya Qayta tiklanmaydigan manbalardan olinadigan elektr energiyasi; ya'ni ularni cheksiz ravishda ishlab chiqarish yoki tabiatdan ajratib olish mumkin emas. Bundan tashqari, an'anaviy energiya butun dunyo bo'ylab katta energiya talablarini qondirish uchun elektr energiyasini etkazib berish manbalari sifatida sotilishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, odatiy resurslardan foydalanish cheklangan va ulardan beparvo foydalanish asta-sekin bog'liq xomashyo etishmasligiga olib keldi. An'anaviy energiya ikki turdagi yoqilg'i bilan ta'minlanishi mumkin: fotoalbom va yadroviy. Qazilma yoqilg'ilar - bu tabiatda cheklangan shaklda mavjud bo'lgan yuqori energiya tarkibiga ega moddalar, masalan, ko'mir, tabiiy gaz, neft va ularning hosilalari (masalan, kerosin, dizel yoki benzin).Yadro yoqilg'isi - bu atom energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan materiallar, masalan, yadro tadqiqot reaktorlari uchun yoqilg'i yoki oksidlarga asoslangan boshqa shunga o'xshashlar.An'anaviy energiyaning eng muhim xususiyatlari quyidagilar:
- an'anaviy energiya qayta tiklanmaydigan resurslarni elektr energiyasiga aylantirish, issiqlik, kimyoviy yoki estrodiol tsikl mexanizmlarini amalga oshirish orqali ishlab chiqariladi. Agar gidroenergetika an'anaviy energiya deb hisoblansa, mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirishni ham hisobga olish kerak.- an'anaviy energiya ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar tabiatda cheklangan mavjudlikka ega. Bu shuni anglatadiki, dunyo bo'ylab ekspluatatsiya darajasi tobora yuqori bo'lib bormoqda.- Oldingi nuqtai nazardan, ular odatda qimmat manbalardir, chunki an'anaviy energiya manbalari tobora cheklanib, bozorda yuqori narxlarga ega.- Oddiy energiya manbalarining aksariyati yuqori darajada ifloslanishga moyil, chunki konversiya jarayoni atrof-muhit tozaligiga bevosita ta'sir ko'rsatadigan gazlar chiqishini o'z ichiga oladi.- Bu ozon qatlami ta'siri va issiqxona effektining oshishi hisobiga global isishning oshishiga ta'sir qiladi.- Tarix davomida an'anaviy elektr energiyasini ishlab chiqarishning asosiy printsipi vaqt o'tishi bilan nisbatan doimiy bo'lib kelgan.
Panellarni avtomatlashtirish, ishga tushirish / to'xtatish mexanizmlari va elektrni muhofaza qilishda texnologik qo'llanmalar bundan mustasno, ishlab chiqaruvchi zavodlarning ishlash printsipi mohiyatan 50 yil avvalgi kabi.Issiqlik mashinalari o'tgan yillar davomida o'zlarining samaradorligini sezilarli darajada oshirdi, bu esa yoqilg'ini yoqish orqali elektr energiyasini ishlab chiqarish jarayonlaridan olinadigan ko'rsatkichlarni maksimal darajada oshirish imkonini berdi. Quyoshdan kelgan issiqlikning Yer sathida jamlanib, dimlanib qolishi issiqxona effekti deyiladi. Ya'ni quyoshdan kelgan nurni Yer ham o‘z navbatida atmosfera orqali koinotga qaytaradi. Ushbu nurlarning bir qismi koinotga chiqib ketish o‘rniga odamlardan chiqarilgan turli gazlarga yutiladi. Uning koinotga qaytib chiqib ketmasligi oqibatida Yer yuzi me'yoridan ortiq qiziydi va iqlimga ta'sir ko‘rsatadigan issiqxona qatlami hosil bo‘ladi. Natijada sutka mobaynida eng yuqori va eng past harorat orasida kam farq bo‘ladi. Ya'ni odamlar va tabiat tunda ham kunduzgi kabi issiq va dim havo ta'sirida qoladi. Bunday sutkalik issiqlik esa keskin isish hodisasini keltirib chiqaradi. Issiqxona effektini hosil qiluvchi asosiy gaz bu – karbonat angidrid. U atmosferaga ham tabiiy, ham sun'iy yo‘l bilan qo‘shiladi. Metan, azot oksidi kabi boshqa iflos gazlar havoga inson omili tufayli chiqarilib, bular bir butun issiqxona effekti darajasini belgilaydi. Issiqxona effektini hosil qiluvchi gaz konsentratsiyalarining ortishi, sayyorada tabiiy issiqlik balansini buzadi va antropogen issiqxona effektini keltirib chiqaradi. Muqobil energiya manbalaridan keng foydalanish har bir mamlakatning ustuvor maqsadlari hamda energetika havfsizligi vazifalariga muvofiq keladi va energetika sohasining jadal rivojlanayotgan yo’nalishlaridan hisoblanadi. Respublikamizda qayta tiklanuvchan energiya manbalarini rivojlantirish, birinchi navbatda gidroenergetika salohiyatidan foydalanish borasida "O'zbekenergo" DAK tomonidan ma'lum ishlar amalga oshirilmoqda. O'zbekenergo" DAK tomonidan mavjud GESlarni modernizatsiyalash va rekonstruksiya qilishga oid investitsiya loyihalarini amalga oshirishga tayyorlash bo’yicha ishlar boshlab yuborilgan. Quyi Bo’zsuv GESlar kaskadidagi 14-GES va Farhod GESni modernizatsiyalash va rekonstruksiya qilish ko’zda tutilmoqda. Dasturda nazarda tutilgan tadbirlarni bajarish natijasida 2015 yilga kelib energetika tizimlarining barqaror ishlashini ta'minlash va energetikani yanada rivojlantirish, yiliga 1 mlrd. m3 dan ziyod hajmda tabiiy gazni tejashga erishish, elektr energiyasi hosil qilishga ketadigan energiya solishtirma sarfini 13% ga, atmosferaga chiqarib yuboriladigan zararli chiqitlar hajmini 10% ga kamaytirish rejalashtirilmoqda.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida»gi 01.03.2013 yil PQ-4512- sonli farmoni va «Xalqaro quyosh energiyasi institutini tashkil qilish to’g’risida»gi 01.03.2013 yil PQ-1929-sonli qarorini bajarish doirasida «Fizika-quyosh» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi bazasida quyosh energiyasi instituti tashkil qilindi. «O’zbekenergo» DAK ushbu institutning ta'sischilaridan biri hisoblanadi."O'zbekenergo" DAK tomonidan quyosh energiyasidan foydalanish maqsadida respublikaning qator viloyatlaridagi «Muruvvat uylari», «Mehribonlik uylari» va qishloq vrachlik punktlarida gelioqurilmalar o’rnatildi. Bundan tashqari, Samarqand viloyatida Osiyo taraqqiyot banki kredit resurslarini jalb qilgan holda quvvati 100 MVt bo’lgan quyosh stansiyasini qurish nazarda tutilmoqda. Shuningdek, 2013 yilda «Navoiy» EIIZda quvvati 50 MVt bo’lgan fotoelektr quyosh panellari ishlab chiqarish boyicha qo’shma korxonaning 1-bosqichi tashkil etiladi. Kelajakda bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari 100 MVt gacha oshiriladi.Shu munosabat bilan «O’zbekenergo» DAKda yoqilg’i-energetika balansiga qayta tiklanuvchan energiya manbalarini kiritish borasida ishlar olib borilmoqda. Qayta tiklanuvchan energiya manbalaridan katta sanoat miqiyosida foydalanish respublikada elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishdagi tabiiy gaz iste'molini kamaytirish va shuning natijasida atrof-muhitga zararli moddalarni chiqarib tashlash hajmini sezilarli darajada qisqartirish imkonini beradi.O’zbekiston hududida qayta tiklanuvchan energiya manbalari turlarining yalpi va texnik salohiyatini baholash borasida o’tkazilgan taxlillar quyidagi xulosalarni chiqarishga asos bo’ladi: qator qayta tiklanuvchan energiya manbalari turlari respublikaning barcha hududida yetarli ekanligi, uning ekologik havfsizligi, energiya resursi jihatidan qondirarli ekanligi, milliy energiya resurslaridan foydalanish strategiyasini ham yaqin istiqbolga, ham uzoq istiqbolga mo’ljallab tubdan qayta ko’rib chiqish zarurligini ko’rsatadi.
