|
Qayta tiklanuvchan energiya manbalarini qo’llashning ijtimoiy omillari
Qaytalanmaydigan energiya manbalari. Organik yoqilg„ilardan bir marta foydalanilgandan so‟ng undan qayta foydalanib bo‟lmaydi. Shuning uchun ularni qaytalanmaydigan energiya manbalari ham deb ataladi (organik yoqilg„ilar-neft mahsulotlari, toshko„mir va boshqa har xil qattiq yoqilg„ilar, gaz, atom va boshqalar). Qaytalanuvchi energiya manbalari. Biror jism o„z energiyasini, energiyaning boshqa turga aylantiruvchi moslamaga uzatib yana harakatda bo„lsa hamda o„z energiyasini xohlagan marta uzatib o„zi yo„qolib ketmasa bunday manbaga qayta tiklanuvchi energiya manbalari deyiladi (shamol, quyosh, suv sathining ko„tarilib tushishi, to„lqinlar, kichik- va mini- hamda mikroGESlar, geotermal, kosmik, bioyoqilg„i, vodorod va kvant). Dunyodagi rivojlangan malakatlar foydalanayotgan noana‟naviy va qaytalanuvchi energiya manbalari turlariga quyidagilarni kiritish mumkin: • quyosh energiyasi; • shamol energiyasi; • gidroenergetika(o„rta-, kichik- va mikrogidroenergetika); • to„lqinlar energiyasi; • suv sathlarinig ko„tarilib-tushish energiyasi; • okean va dengizlardagi har xil oqimlar energiyasi; • geotermal suvlar va geyzerlar energiyasi; • biomassa energiyasi; • shahar chiqindilari energiyasi; • chorvachilik va parrandachilik fermalari chiqindilari energiyasi; • yer ostidan issiqlik nasoslari orqali olinadigan energiya. Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish bo'yicha ayrim rivojlangan mamlakatlarga tegishli ma'lumotlarni keltiramiz. Quyosh energetikasi. Fotoelementlar (quyosh energiyasining elektr energiyasiga aylanishi) va tizimlar ishlab chiqarishda ularni asosida nurda katta samara kutilmoqda. 1999 yilda fotoelementlar yordamida yillik energiya ishlab chiqarish 200 MVtni tashkil etdi. Yetakchi davlatlar – Yaponiya-80, AQSH-60, Germaniya-50 MVt (Rossiya-0,5 MVt). Quyoshli suv isitkichlar (quyosh kollektorlari)ning umumiy yuzasi, to'liq bo'lmagan ma'lumotlarga asosan, dunyoda 21 mln.m2 dan oshdi, bunda quyosh kollektorlarini yillik ishlab chiqarish Yaqin o'n yillikda Xitoyda yiliga 100 MVt gacha kiritgan rivojlantirilmoqda. Shu kecha kunduzda Xitoyda yangi (“Tri ushelya”) uch g'or nomli juda kata Gidroelektrostantsiya qurilish ishlari olib borilmoqda. Bu GES quvvati 22,4 GVt ni tashkil etib bu johonda eng katta GES hisoblanadi.Hindistonda 1998 yil yakunida kichik GESlar (3 MVt gacha birlamchi quvvatli)ning o'rnatilgan quvvati 173 MVt ni tashkil etgan; qurilish bosqichida umumiy quvvati 188 MVt bo'lgan GESlar mavjud. Qurilish joylari yana umumiy loyihaviy atrofida aniqlangan. Bir qator Yevropa davlatlari shu qatori, Avstraliya, Fenlyandiya, Shvetsiya va boshqa davlatlardagi kichik GESlar samarali ishlayapti. Geotermal energetika.Geotermal elektr stantsiyalar (GeoGES)ning o'rnatilgan quvvati 1970 yilda 678 dan 2000 yilda 8000 MVt gacha Fillipin-1909, Italiya-785, Meksika-755, Indoneziya-589 MVt (Rossiya-23 MVt). Oxirgi 30 yil ichidagi GeoGESlar quvvatining yillik o'sishi 8,6 ni tashkil etdi. Geotermal issiqlik qurilmalarini o'rnatilagn quvvati oxirgi 20 yil ichida 1950 dan 17175 MVt gacha o'sdi. Biomassa energiyasi. Biomassa energiyasidan foydalanish bir necha yo'nalish bo'yicha amalga oshiriladi: biogaz ishlab chiqarish, qattiq maishiy chiqindilar (QMCH)dan energetik foydalanish, yog'och yoqilg'i va torfdan foydalanish. Biogaz va o'g'it ishlab chiqarish: Umumiy miqdori 6 mln. donadan oshadigan xususiy dehqon fermerlik ho'jaliklarining qishloq ho'jalik va maishiy chiqindilarni qayta ishlash bo'yicha kichik qurilmalar (bu yo'nalish ayniqsa Xitoy va Xindistonda rivojlangan); Shahar va sanoat oqova suvlarini to'kish bo'yicha aralash qurilmalar (dunyoda 100 ta yangi qurilma) va shahar oqava suvlarini qayta ishlash bo'yicha katta qurilmalarda (10000 ortiq qurilmalar); Qishloq ho'jaligi, chorvachilik va fermer ho'jaliklari mahsulotlari chiqindilarini qayta ishlash bo'yicha fabrikalar (Yevropoda 50 dan ortiq fabrika) quvvatli aralash qurilmalarda amalga oshiriladi. Yuqorida ko'rsatilgan qurilmalarda olingan biogaz turmushda, suv isituvchi va bug' qozonlarida, shuningdek, elektr energiya ishlab chiqaruvchi dizelgeneratorlarda ishlatiladi. Xalqaro Qayta tiklanadigan energiya manbalari agentligining 2020 yilgi statistik ma‟lumotlari bo`yicha o'tgan yili umumiy quvvatlar o'sishining 72 foizini gidro, shamol, quyosh, geotermal va bioenergetika tashkil qilgan. 2020 yil oxiriga kelib qayta tiklanadigan energiya qurilmalarining global quvvati 2799 GVtni tashkil etdi; eng katta ulushi (1,211 GVt) hali ham gidroenergetika ulushiga to'g'ri keladi. Qayta tiklanadigan energiya 2019 yilda 7,6% ga oshdi, bu butun dunyo bo'ylab 176 Gigavatt (GVt) ishlab chiqarish quvvatini tashkil etadi (2018 yilda 179 GVt edi, pandemiya tufayli biroz kamaydi).Qayta tiklanadigan energiya quvvatining oshishida quyosh va shamol energiyasi ustuvorlikni saqlab qolishda davom etdi. Ularning hissasi 2019 yilda barcha QTEM ning 90% ni tashkil etgan bo`lsa, 1920 yilda quyosh energiyasi hajmi 586 GVt dan 20% ga, shamol esa 623 GVt dan 10% gacha oshdi. Xitoy va AQSh shamol energiyasi o'sishida ustunlikni davom ettirdilar
Do'stlaringiz bilan baham: |
