İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

5. Tálimsiz tárbiya, tárbiyasız tálim joq 
İnsaniyat ómirinde tálim hám tárbiya bir pútinniń eki tárepi. Bunda 
birewin birinshi yamasa ekinshi dep qaraw
ǵ
a bolmaydı. Sebebi bular bir tiri 
organizm. Organizm yarım bolma
ǵ
anı sıyaqlı tálim tárbiyasız, tárbiya 
tálimsiz bir pútin bola almaydı.
Tálim hám tárbiyanıń uy
ǵ
ınlıqta óz-ara baylanısta bolatu
ǵ
ının onıń
dialektikasın İ.A.Karimov óziniń «Joqarı mánawiyat - jeńilmes kúsh» degen 
miynetinde ashıp berip bılay deydi: «Tálimdi tárbiyadan, tárbiyanı tálimnen 
ajıratıp bolmaydı-bul sharqana kóz-qaras, sharqana ómir filosofiyası»
13
. 
Ǵ
árezsizlikten keyin tálim hám tárbiya máselesi mámleketimizdiń hám 
jámiyetimizdiń tikkeley názerinde boldı., Ótken dúzimnen miyras bolıp 
qal
ǵ
an oqıw ba
ǵ
darlamalarında oqıwshılar
ǵ
a erkin pikirlewge jol
qoyılmastan, sovet dúzimine berilgenligine qarap bahalanatu
ǵ
ın edi. Bunday
kemshiliklerdi saplastırıw
ǵ
a ba
ǵ
darlan
ǵ
an Kadrlar tayarlawdıń milliy 
ba
ǵ
darlaması dúzilip, onda tálim tárbiya tarawında úlken jańalıqlar júz berdi.
Bul ba
ǵ
darlamada keleshegimizdiń fundamenti bol
ǵ
an jaslar
ǵ
a bilim 
dárgaylarında
ǵ
ı tálim hám tárbiya beriwdiń sapasın kóteriw hám bul máselege
júzeki jantasıw
ǵ
a jol qoyılmay, puxta hám muqıyatlı is alıp barıw tapsırıldı. 
Tariyxta danalar tálim menen qosa, tárbiya
ǵ
a úlken itibar bergen. Olardıń
geyparaları tálimnen burın tárbiyanı oylań degenler. Al, belgili babamız Ál 
Farabiy «Bilim, marifat jaqsı ádep penen bezelmegi lazım» dep kórsetken.
Álbette tálimniń ornı, tariyxta júdá áhmiyetli. «Bilegi juwan birdi jı
ǵ
adı, 
bilimi juwan mıńdı jı
ǵ
adı» degen naqıllar áytewir aytıl
ǵ
an emes.
13
Karimov İ.A. Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh. Tashkent: «Mánawiyat» 2008. 61-b.

---

40 
Prezidentimiz aytqanınday, «Kóp ásirlik tariyxımız sonı kórsetedi, insannıń 
dúnya
ǵ
a kóz qarasın qáliplestiriwinde marifattıń ornı biyqıyas». 
Tálim insandı bilimlendirip, azat, erkin, ullı qılıp tayarlaydı. Bul haqqında 
Yusuf Xas Xajib: 
Oqıw qayda bolsa ullılıq bolar, 
Bilim qayda bolsa biyiklik bolar, - degen eken. 
Sebebi, adam dógeregindegi barlıq zatlardı hám qubılıslardı biledi. Bilimdi 
tájriybede qollanıw onı aqıllı qıladı. Pay
ǵ
ambarımız aytqanınday: «İlim
úyrenińler, ilim zúlmette quyash, qıyınshılıqta keńesshiń, jal
ǵ
ızlıqta joldas, jat 
elde sırlas, awır demlerde basshı, dushpan
ǵ
a qarsı qural» bolıp esaplanadı. 
Adam xalqımız aytqanınday, az-azdan úyrenip aqıllı bolar. Al aqıllılıq adam
ǵ
a
ómirde ne qılıw kerekligin bildiredi. Ol tárbiya arqalı danalıqqa aylanıp, 
nátiyje de, adam ómirde ne qılmaslı
ǵ
ı kerekligin de biledi. Aqıllı adam qıyın
ja
ǵ
daydan ańsat, azarsız shı
ǵ
ıp ketedi. Al dana bolsa, qıyın ja
ǵ
day
ǵ
a hasla
túspeydi. Mine usı aqıllılıq hám danalıq dialektikası tálim hám tárbiyanıń óz-
ara baylanısınan shı
ǵ
adı. 
Ómirdiń eń áhmiyetli danalı
ǵ
ınıń biri, onıń hár bir deminde aqıl 
parasatqa súyenip, onı tuwrı, ónimli paydalana biliw. Solay eken, bul bes 
kúnlik dúnyada jańılıspay, adaspay jaqsı jasap ótiwge tiykar tálim-tárbiya. 
Lekin adamzat tárbiyalı bolmasa, tek bilimniń tiykarında 
ǵ
ana jasasa, hesh 
qashan dúnyada ushıratpa
ǵ
an jawızlıqlar
ǵ
a duwshar bolıwı sózsiz. Mısalı
házirgi dáwirdegi urıs quralları, komp`yuter urıları, psixotrop usıllar, adamdı
óltiriw hámelleri h.t.b tek tárbiya tiykarında irkiledi. 
Qarap tursańız, hár bir adamnıń, xalıqtıń jaman-jaqsı qılıq qılwası, 
qılmısı hám ersi háreketleri tábiyatqa, dúnya islerine tásir etpey qoymaydı. 
Mısalı suw basqınları, jer silkiniwler, finans krizisleri hám t.b. bunıń 
sebebinen deydi. 

---

41 
Eger adamzat tárbiyalı, muqıyatlı bolıp, ja
ǵ
ımsız háreketlerden ózin tartsa, 
ómirde, tábiyat qusha
ǵ
ında, óziniń xojalıq hám ruwxıy turmısında aqıl
ǵ
a
muwapıq ómir súrip júrse, ulıwma insaniyat paleketke ushıramaydı.
Tárbiyasızlıqtan jurt buzılsa tábiyatta onnan óziniń ashıwın aladı. 
İnsanlarda
ǵ
ı ádep, iyman, hújdan, halallıq, miynetsúygishlik sıyaqlı tárbiya 
ólshemleri insan balasınıń genlerinde jıynal
ǵ
an bolsa da, onı tálim arqalı
jetilistiriw kerek boladı. Xalıqta «
Ǵ
ar
ǵ
anıń balası 
ǵ
aq deydi, Sawısqannıń
balası saq deydi», «Urı balası urı boladı» degen túsinikler de ushırasadı. Lekin 
bul máseleler sotsiallıq ortalıq, onda
ǵ
ı al
ǵ
an tárbiya
ǵ
a pútkilley baylanıslı
sheshiledi. 
Adamzatqa sotsiallıq rawajı barısında ózine tán tárbiyalardıń túrleri 
bol
ǵ
anlı
ǵ
ın tarixtan kórse boladı. Mısalı, Sparta tárbiyası Yoga tárbiyası h.t.b. 
Biziń xalqımızda óz tárbiyasında balaların 
ǵ
ayratlı, jetik, insanıylıqqa, 
tuwrılıqqa úyretken. Olar
ǵ
a túrli oyınlar gúres, ılaq oyın, qosıq aytıw,
jaqsılıq qılıw, pátiya qılıw, xayıtlar
ǵ
a, toylar
ǵ
a tayarlıq, ırımlar, jaqsı ádetler, 
qayır-sadaqa, mehribanlıq, nápsini tıyıw sıyaqlı tárbiyanıń tabiy
ǵ
ıy tarawların 
úyretken. 
Eń dáslep tálim-tárbiyanıń áhmiyetli osha
ǵ
ı januya bol
ǵ
an. Eski patriarxal 
jan uyada bala udayına baqlaw astında tur
ǵ
an. Onıń ańına sotsiallıq ádeplik, 
insanıy qádiriyatlar sińdirilip barıl
ǵ
an. Belgili kásipke ba
ǵ
darlandırıl
ǵ
an 
miynet kónlikpesin qáliplestirgen. Lekin sháhárlesiw ba
ǵ
darlarınıń
kúsheyiwi, ásirese XX ásirdegi qatań revolyutsiyalıq ózgerisler hám belgili
tálim oraylarınıń payda bolıwı, hár qıylı sotsiallıq siyasatlar, januyanıń
ásirler dawamında
ǵ
ı orınlap kelgen wazıypaların, sonıń ishinde kásipke
ba
ǵ
darlaw hám kásiplik tárbiya iskerligi balalar baqshası hám oqıw orınlarınıń 
payına berilgen. Nátiyjede bilim hám tárbiya ortasında qandayda bir úzilis 
payda boldı. Kóp 
ǵ
ana ata-analar bala tárbiyası menen tikkeley 

---

42 
shu
ǵ
ıllanbaytu
ǵ
ın boldı. Ákeler azanda balaları tósekten turmay atırıp erte 
ketip, keshte kesh kelgenlikten kolxozlarda ákesin «tanımay» ósken balalar 
boldı. 
Bul ja
ǵ
day jaslardıń belgili bir bólegin kóshe tárepine kirip ketip,
jınayatshılıqqa, giyabentlikke jolıqtırdı. Álbette bul nákasliklerdiń bulardan
basqa da sebepleri bar. Máselen jumıssızlıq, basqa ja
ǵ
ımsız ideyalardıń tásiri.
Lekin hámme másele sonda ata-analardıń birazı kúndelikli turmıs
táshwishlerine bánt bolıp qaldı. Al oqıw orınları tek
ǵ
ana sabaq beriw menen 
sheklenip, jaslar óz halına taslap qoyıldı.
Al haqıyqatına kelsek, bala «tálim al
ǵ
an menen tárbiya almasa tálimi 
sónedi. Tárbiya adamnıń al
ǵ
an hár qıylı bilimlerin paydalanıwda normada,
talapqa muwapıq bolıwı kerek. Ya
ǵ
nıy jaqsı niyet penen júriw, hár qanday 
jamanlıq, jawızlıq hám basqa kasapatlar
ǵ
a biypárwa bolmaw, shıraylı 
sáwbetler alıp barıw, gózzal nárselerge qarap shadlanıw, tuwrı bolıw, munafik 
bolmaw. Bul máseleler boyınsha al
ǵ
an bilimlerdi itiqatqa aylandırıp, tikkeley
háreket ba
ǵ
darlamasına baylansa, onda ol tárbiya boladı. Bul máselede diniy 
tárbiya júdá al
ǵ
a ketken.
Dinlerde tálim tárbiya isin bir biri menen uy
ǵ
ın halda alıp barıwdı insan 
kamalatınıń, millettiń gúlleniwiniń tiykar
ǵ
ı shárti hám girewi dep
esaplanıl
ǵ
an. Ullı babamız az - Zamaxshariy tálimdi tárbiya
ǵ
a aylandırıwdıń 
birinshi shárti haqıyqatlıq nátiyjesindegi háreket ekenligin kórsetip, «Háreket 
hálsiz bol
ǵ
an jerde, kúshli bilim paydasızdur. Háreketsiz bilim jipsiz kaman 
o
ǵ
ıdur» delingen. 
Eger mu
ǵ
allim sabaqlarında sol aytqan qa
ǵ
ıydasın balalarda isendirse, 
oqıwshı ol bilimdi tájriybede kórip, onı ózide islese, ya
ǵ
nıy bul tálimdi óziniń
is háreketlerinde qollansa onda ol tárbiya
ǵ
a dárek. Mısalı bir oqıwshıdan sabaq 

---

43 
soraymız, bilimin bahalaymız. Bul tálim bolsa, endi sol tálimnen ol qalay
paydalandı, bul tárbiya
ǵ
a baylanıslı.
Geyparalar qaraqalpaq tilin oqı
ǵ
anda qalay etip onı itiqatqa aylandırıw 
múmkin. Tilde tek baslawısh, bayanlawısh, atlıq, sanlıq sıyaqlı qa
ǵ
ıydalar 
aytılmayma dep oylawı múmkin. Til iliminde itiqatqa aylandıratu
ǵ
ın tárepler
júdá kóp. Birinshiden, til adamnıń ótkir quralı, bekkem qor
ǵ
anı ekenligin, durıs 
hám tawıp sóylew abıroy ekenligin, qátesiz hám sulıw jazıw mádeniyatlılıqtıń 
belgisi ekenligin itiqatına aylandır
ǵ
an oqıwshı, endi óziniń til baylı
ǵ
ın
jetilistiriw ushın shını
ǵ
ıwlar islep, roman hám povest`ler oqıp, hikmetli sózlerdi 
yadlap, óziniń mazmunlılı
ǵ
ına itibar bere baslaydı. 
Bolmasa, biz tuwrılıq tuwralı kóp aytamız. Tuwrılıq insannıń bir qansha 
ja
ǵ
ımlı islerin óz ishine alatu
ǵ
ın tárbiya nátiyjesi. Onıń nátiyjesinde adamnıń
iymanı bekkem, abıroyı joqarı boladı. Ol ruwxıy baylıq, adamıy qatnasıqlardıń
tiykarı. 
Tuwrılıqtıń kerisi jal
ǵ
anlıq. Ol barlıq narazılıq hám ókpe giynelerdiń
baslaması. Jal
ǵ
an hám toqımashı gápler adamlardıń arasında isenimsizlikti 
tuwdıradı. Ara
ǵ
a ot salıp, 
ǵ
alawıt arqalı adamlardıń nervine tiyedi. Nátiyjede 
kisiniń nervi sharshap, hár túrli keselliklerge duwshaker boladı. Ótirikshi
wádege wapa qılmaydı. Al, opa bolsa, adamlar qálbinde quyash nurı delinedi.
Wádege opa qılmaslıq ádeti jal
ǵ
anlıqtıń bir túri bolıp, ol ádetke giriptar 
bol
ǵ
an adam erki tómen, adamgershiligi joq, isenip bolmaytu
ǵ
ın adam. Bul 
ushın tuwrılıqqa tárbiyalawda babalarımızdıń «Aqıldıń alamatı jal
ǵ
an sóylew», 
«Qolıńnan kelmegen nárseni tilińe keltirme». «Jal
ǵ
an wáde beriw, biykar
ǵ
a 
dushpan arttırıw» degen sıyaqlı sabaqların berip, onıń orınlanıwın tekseriw júdá 
wazıypalı is. 
Ulıwma hár bir ata-ana balasın oqıw
ǵ
a bergende «Tek tálim alsın» dep 
yamasa tek «Qattı qap diplom ushın» dep bermeydi. Al ol adam bolsın ya
ǵ
nıy 

---

44 
tárbiya alsın, solay etip qatarınan kem bolmasın dep tapsıradı. Demek 
İ.A.Karimovtıń násiyatına dıqqat awdarsaq, tálim hám tárbiya máseleleri iske 
asırılıwı júdá zárúr bol
ǵ
an máselelerden sanaladı. 

---

45