Inog’omov farmasevtik qurilmalarida o’lchash asoslari toshkent 2020

Mustaqil tayyorlanish uchun savollar

1. 
   Reaktorlarning tuzilishi, ishlash printsipi va ularni qollanilishini to’g’risida ma’lumot bering.
   
2. 
   Reaktorlar qanday guruhlarga bo’linadi? Tushuntirib bering.
   
3. 
   Dori vositalari tayyorlash uchun qanday reaktorlardan foydalaniladi?
   
4. 
   Oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlash uchun qanday reaktorlardan foydalaniladi?
   

8. LABORATORIYA ISHI

XRAMATOGRAFLARNING TUZILISHI, ISHLASH PRINTSIPI, QO”LLANILISHI VA ULARNI QIYOSLASH


Ishdan maqsad: xramatograflarni tuzilishi, ishlash prinsipi va ularni qiyoslash metodikasi bilan tanishtirish.
Vazifa: xramatograflarni tuzilishi va ishlash prinsiplarini o‘rganish, uni qiyoslash va qiyoslash natijalarini taxlil qilish.

Asboblar va qurilmalar

1. 
   xramatograflar;
   
2. 
   xramatografni qiyoslash uchun kerak bo’ladigan moslamalar;
   
3. 
   Distillangan suv;
   
4. 
   Pipetkalar;
   
5. 
   artish va tozalash uchun paxta yoki bint.
   

Nazariy qism

Sodda va murakkab moddalarni, birikmalarni analiz qilish yoki ularni qanday moddalardan tashkil topganligini bilish, ularni bir-biridan ajratib olish uchun qo’llaniladigan sodda va oson va moddalarni tarkibi to’g’risida aniq ma’lumot beruvchi usullardan biri xramatografiya usuli hisoblanadi. Xramatografiya so’zning ma’nosi shramatos - rang + grafiya - men yozaman, ajrataman degan ma’noni anglatib sorbent qatlami bo'ylab moddalar zonasini harakatlanish fazasi oqimida va sorbsiya va desorbtsiya aktlarini takroriy takrorlash asosida harakat qilishga asoslangan moddalarni ajratish, tahlil qilish va fizik-kimyoviy tadqiq qilish usuli hisoblanadi. Bunday holda, ajratiladigan moddalar tarkibidagi komponentlarni ikkita o'zgarmas faza o'rtasida, ya’ni xarakatlanuvchan va statsionar (xarakatlanmaydigan) fazalar o’rtasida taqsimlanishiga asoslangan. Birinchi faza gaz yoki suyuqlik shaklida, ikkinchisi esa qattiq modda ko’rinishida bo’lishi mumkin.
Moddalarni tarkibini analiz qilish uchun ishlatiladigan xromatografiya usulini qo’llash taklifi XX asrning boshlarida olimlar tomonidan kiritilgan lekin bu usul sanoat miqyosida va laboratoriya sharoitida 1960 yildan keyin, xromatografiya uchun maxsus qurilmalar takomillashgandan keyin qo’llanila boshlagan. Xramatografiya usuli yordamida turli xildagi analizlarni amalga oshirish mumkin, shuning uchun bu usulni ilmiy-tadqiqot ishlari va sanoat miqyosidagi ishlab chiqarishda modda tarkibini analiz qilish, ularni ajratib olishda ba’zi bir yo’nalishlarda asosiy usul sifatida, ba’zi sohalarda esa qo’shimcha, to’ldiruvchi usul sifatida qo’llaniladi. Masalan, neft va gaz qazib olishda ko’pchilik analizlar xramatografik usul yordamida amalga oshiriladi. Xramatografik tahlil usullari uchun qo’llaniladigan zamonaviy qurilmalardan biri 11.1-rasmda tasvirlangan.

11.1-rasm. Xramatografik tahlil usullari uchun qo’llaniladigan qurilmaning umumiy ko’rinishi.

Yuqoridagilardan tashqari xramatografik tahlil usuli ishlab chiqarishda organik moddalarni sintez qilishda, laboratoriya sharoitida va sanoatda ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarni va ularni tashkil etuvchi moddalarni sifat ko’rsatkichlarini tekshirishda foydalaniladi. Ekologiya sohasida bu usul moddalarning tarkibidagi har xil aralashmalar, gerbidsid va pestidsidlarni miqdorini aniqlashda qo’llaniladi. Oziq-ovqat sanoatida mahsulotlarni tarkibini,

shu bilan birga ularning tarkibida asosiy moddalarni standart talablariga javob berishi, turli xil substansiyalarni ajratib olish va miqdorini aniqlashda qo’llaniladi. Shu bilan birga xramatografik tahlil usuli farmasevtika sanoatida, kosmesevtikada va krimininalistika tekshiruvlarida juda keng miqyosda qo’llaniladi.
Xramatografik tahlil usuli farmasevtika sanoatida dori preparatlari ishlab chiqarishda, ishlab chiqarilgan dori preparatlarini tarkibini analiz qilishda, ularni standart talablariga javob berishi hamda eng asosiysi dori preparatlari tarkibidagi ta’sir etuvchi moddani miqdorini aniqlashda ham nazariy ham amaliy tomondan keng qo’llaniladi (11.2-rasm).

11.2-rasm. Zamonaviy komp’yuterlashtirilgan xramatograf.

Xramatografik usulning laboratoriya va sanoat miqyosida qo’llanilish jarayonidagi ishlash printsipi va uning afzallik tomonlari to’g’risida ma’lumot beramiz. Moddani tarkibini analiz qilish uchun birlamchi substansiya gaz yoki suyuqlik shaklidagi tashuvchida eritiladi. Keyin u qattiq material yuzasiga ya’ni harakatlanmaydigan statsionar fazaga - sorbentga o’tkaziladi va u bilan har xil tezlikda o’zaro ta’sirlashadi. Bu jarayonlar natijasida aralashma tarkibidagi komponentlar ajratiladi va bu ajralgan komponentlar xramatografning detektoriga har xil vaqt oralig’ida tushadi. Oxirgi natijada boshlang’ich soligan modda tarkibiy qismlarga ajraladi. Komponentlarni ajralib chiqish vaqti hamda cho’qqining (pikning) yuzasi va balandligi o’lchash asosida modda tarkibining sifat va miqdor qiymatlari aniqlanadi. Modda tarkibidagi komponentlar harakatlanmaydigan
statsionar fazada har xil aktivlikga ega bo’lganligi uchun har xil tezlikda va har xil vaqt oralig’ida kolonkadan o’tadi. Quyidagi 11.3-rasmda modda tarkibidagi komponentlarni xramatografik usulda ajratib olish sxemasi tasvirlangan. 11.4- rasmda esa modda tarkibidagi komponentlarni kolonkalar yordamida ajratib olish tasvirlangan.

11.3-rasm. Modda molekulalarini xromotografik usulda ajratish.

11.4-rasm.Moddalarni xramatografik taxlil jarayonini olib borish sxemasi.

Ajratish texnirasi bo’yicha xramatografiyani quyidagi guruhlarga klassifikasiyalash mumkin:

1. 
   Adsorbsiya xramatografiyasi (adsorbsiyalash yoki ligand almashinuvi)
   
2. 
   Ajratish xramatografiyasi
   
3. 
   Gel xramatografiyasi (o'lchamlarni istisno qilish)
   
4. 
   Ion almashinuvi xramatografiyasi
   
5. 
   Spetsifik gurux (ma'lum bir statsionar guruh payvand qilingan umumiy tarkibiy qismlardan faqat bittasi tomonidan bardoshli majmuani shakllantirish tufayli)
   
6. 
   Cho’ktirish xramatografiyasi.
   

Fazalarning agregat xolatiga ko’ra quyidagilarga ajratish mumkin:

1. 
   Gaz
   
   1. 
      Gaz- Qattiq modda
      
   2. 
      Gaz – suyuqlik - Qattiq moda
      
   3. 
      Gaz - suyuqlik
      
2. 
   Suyuqlik
   
   1. 
      Suyuqlik- suyuqlik
      
   2. 
      Suyuqlik - qattiq modda
      
   3. 
      Suyuqlik - Gel
      
3. 
   Yuqori fazali flyuid
   

Xramatografik usul qanday afzallik tomonlarga ega:

• 
  birinchidan, xramatografik usul yordamida boshqa analiz usullariga nisbatan olingan natjalar yuqori aniqlikga ega bo’ladi. Bitta to’liq analiz orqali modda tarkibi to’g’risida to’liq ma’lumot olish mumkin;
  
• 
  ikkinchidan, xramatografik usul tezkor usulligi bilan xarakterlanadi;
  
• 
  uchnchidan, xramatografik usul moddaning har qanday agregat xolatda – suyuq, gaz va qattiq jism xolatlarida analiz qila olishi bilan ajralib turadi. Buning uchun turli xil agregat xolatida o’lchash xususiyatiga ega bo’lgan qurilmalardan foydalaniladi;
  
• 
  to’rtinchidan, xramatografik usul yordamida ilmiy, amaliy, analitik va laboratoriya uchun mo’ljallangan masalalarni to’liq xal qilish mumkin.
  

Yuqoridagi masalalarni kompleks xolda xal qilish uchun qanday turdagi xramatografik qurilmalaridan foydalaniladi? Xramatografik analiz uchun qo’llaniladigan qurilmalar fazalarning agregat xolatiga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratiladi: qog’ozli xramatograflar; yupqa qatlamli xramatograflar; gazli xramatograflar; suyuqlikli xramatograflarga bo’linadi. Ishlab chiqarish jarayonidagi yoki laboratoriya sharoitidagi olingan moddaning turiga qarab qanday agregat xolatidagi moddalarni analiz qilish uchun mo’ljallangan qurilmadan foydalangan xolda va bajarilayotgan analizning maqsadini, qanday modda ekanligini, qancha miqdordaligini va qaysi usul yordamida analiz qilinishiga qarab qurilma tanlab olinadi.