Innovatsiya va intergatsiya

O Q IT IS H JARAYONI.
O QITISH JARAYONINING MOHIYATI
Har qanday jarayon harakatdir, moddiy dunyodagi narsalar yoki 
hodisalarning asta-sekin o'zgarishidir. O'qitish jarayoni ham yosh 
avlodda aqliy kuchlarni rivojlantirishga va axloqiy sifatlarni shakl- 
lantirishga qaratilgan harakatdir. Biz o'qitish jarayonini qanday tushu- 
namiz? O'qitish jarayoni - o4qituvchining va u rahbarlik qiladigan 
o’quvchilarning - ularda aqliy qobiliyatlarni o'stirish, dialektik dunyo- 
qarash asoslarini tarkib toptirish va hayotga tayyorgarlikni amalga 
oshirish m aqsadida bilim, ko'nikm a va m alakalar tizim ini ongli ham da 
puxta o'zlashtirishga qaratilgan ilmiy asosdagi ishlarning majmuyidir.
M aktabdagi o'qitish jarayoni qandaydir tasodifiy va, ayniqsa, 
pedagogning xususiy fikridan kelib chiqadigan narsa emas. O'qitish 
jarayoni bilish nazariyasi asosida tarkib topadi va jam iyatning rivojlanish 
qonuniyatlaridan kelib chiqadigan talablarni aks ettiradi. Hozirgi ilg'or 
pedagogika inson shaxsini maqsadga muvofiq shakllantirishga, o'zini 
o'zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi. 
O 'zini o'zi tarbiyalash kichik tizim lar o'rtasidagi bog'lanish asosida 
tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy tajribani o'zlashtirishi orqali tashkil 
topadi va shu bilan insonning shaxsi shakllanadi. O'quv jarayoni 
pedagogik jarayonning m ag'zi sifatida tarbiya, o'zini okzi tarbiyalash 
va ijtimoiy tajribaning birligini o'zida m ujassam lashtiradi. O'quv 
jarayonidagi tarbiya, asosan, o'qitish shaklida, o'zini o‘zi tarbiyalash 
va ijtimoiy tajribaning birligi shaklida namoyon bo'ladi. Shunga kow
ra 
o'quv jarayoniga ta'lim (pedagogning faoliyati), o^qish (o'quvchining 
m ustaqil o'rganish ishi) va ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida qaraladi. 
O'qitish o'quv jarayonining professional tom onini tashkil qiladi. Inson 
shaxs sifatida shakllanishining ikki tom onlam a tabiati (tarbiya va o'zini 
o'zi tarbiyalash), shunmgdek, o'quv jarayonining ichki strukturasi vo'l- 
yo*riq ko'rsatish va o'quvchilar o'quv-bilish topshiriqlarini mustaqil 
holda bajarishidan iborat harakatdir. Buning vol-yo'riq ko'rsatish 
jihati m uallim o'quvchiga o'quv material! bo'yicha o'rgatadigan 
narsalar va ular ustida ishlash m etodlari bilan izohlanadi. O'quvchilar 
ana shu asosda o'zlarining m a’lumot m azm unini o'zlashtirishga doir
22

---

faoliyatlarini tashkil qiladilar. Shunday qilib, o'quv jaravonining 
mohiyati o'quvchi bilish faoliyatining mantiqi boiib, u birinchidan, 
bilish bizdagi bilim larning yagona manbayi b o im ish amaliyotni 
o'rganishdan boshlanishi va mavhum fikrlar asosida nazariy um um- 
lashtirish kerakligidan; ikkinchidan, bilish olingan bilimlarni, nazariy 
um um lashtirishiarni, insondagi bilim lar haqiqiyligini yagona obyektiv 
m ezonlari sifatida ham xizm at qiladigan amaliyotga taqqoslash zarur- 
ligidan kelib chiqadi. Bilish m urakkab dialektik jar ay on b o iib , jonli 
m ushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o'tish yo'lidir. 
Dunyoni bilishning, haqiqatni bilishning, obyektiv reallikni bilishning 
dialektik y o ii shu. Bilish nazariyasi in ik o s nazariyasi ham deyiladi.
O'qituvchi maktab o‘quvchilarini yangi bilimlarni faol idrok 
qilishga, uni havotda qoilay olishga tavyorlaydi. Bu tasodifiy hodisa 
boim ay, o'quv jarayonining mantiqi shuni taqozo etadi. O 'quvchilarning 
o'qituvchi sabog'ini o'zlashtirish jarayoni bilim larni idrok qilish, 
tushunish, m ustahkam lash hamda ularni amalda q o ilash bosqiehlaridan 
iborat boiadi. Bilim larni o'zlashtirish voqelikdagi narsa va hodisalarni 
sezish va idrok qilishdan boshlanadi. Bilish faoliyatidagi ikkinchi 
bosqich - bilim larni tushunish va umumlashtirish. Uchinchi bosqich -
bilimlarni m ustahkam lash va qoilashdir. O'qituvchi faoliyatining 
muvaffaqiyati, avvalo, u ta’limning mazmuni, metodlari va tashkiliy 
shakllaridan iborat umumiy didaktik prinsiplarni qanchalik to'g'ri 
amalga oshirishiga bogiiq. D idaktik prinsiplar ta’lim ning bevosita 
bilish nazariyasidan, shuningdek, m aktabdagi ta’lim ning m aqsadlari 
va ilmiy m azm unidan, o'quvchilar jam oasining yoshi va psixologik 
xususiyatlaridan kelib chiqadigan qonuniyatlarni aks ettiradi. O'qitish 
prinsiplari qandaydir doimiy va o'zgarm avdigan narsa emas. U larning 
ayrim lari boshqacha sharoitga b o g iiq holda o'zining nomini saqlab, 
yangi m azm un kasb etadi va ba'zilari, masalan, A.Y. Komenskiy olg'a 
surgan «tabiatga muvofiqlik prinsipi» singari op in in g ahamiyatini 
yo'qotadi; yana boshqalari esa yangi sharoitda jam iyatning o'qitish 
jarayoniga qo'vadigan m aiu m talablarini to iaro q aks ettirishi sababli 
yetakchi prinsipga ayianadi. Chunonchi, hozirgi paytda o'qitishning 
tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi prinsiplari alohida ahamiyat 
kasb etadi. Tabiiyki, mana shu prinsiplar o'qitish jarayoniga o'zining

---

qandaydir yangiligini qo’shadi, uni nim alar bilandir to’ldiradi. Lekin 
tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi ta iim g a intilish yangilik emas. Uni 
m am lakatim iz pedagogikasi tarixida ilk bor Forobiy, Beruniylar asoslab 
berishgan. Masalan. Beruniyning fikricha. tarbiyalovchi ta iim ayni 
paytda kamol toptiruvchi ta iim ham hisoblanadi: u kuzatuvchanlik, 
fikrlash. nutq. xotira va xayolning rivojlanishini ta'm inlaydi, shu 
tariqa insonni hayotdagi mehnatga tayyorlaydi. M azkur prinsiplar 
yangi b o lm a sa ham, m aktab rivojining turli bosqichlarida o'quv- 
tarbiya jarayonini tashkil etishda har xil yo'sinda va to iiq b o lm ag an 
hajmda amalga oshgan. Buning hamm asi jam iyat tom onidan m aktab 
oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalarga b ogiiq boigan. Flozirgi das- 
turlar m aium otning nazariy saviyasiga talablarni oshirishga, mak­
tabda o'qishning dastlabki kunlaridan boshlab bolalarda ijodiy fikr­
lashni rivojlantirishga. ularga fanlarning nazariy asoslariga doir 
tushunchalarni hosil qilishga. um um lashtirish va mantiqiy mulohaza 
vuritish m alakalarini shakllantirishga qaratilgan. Ularda ham ilgarigi 
dasturlardagi kabi nazariy bilim larni o’quvchilarda amaliv ko'nikm a 
va m alakalarni hosil qilish bilan bo giashga jiddiy e'tibor berilgan. 
Shuningdek. ta iim n in g tarbiyalovchilik rolini yanada kuchaytirish 
nazarda tutilgan. Bu esa ongli ravishda o’zlashtirilgan qoidalar, dalillar 
va nazariyalar o'quvchilarning eiiqo d iga hamda dunyoqarashiga avla- 
nishi kerakligini bildiradi. O ’quvchilarga faol va m untazam m ehnat 
qilish odatini yanada ko'proq singdirish. ularda bilimlarga ishtiyoq 
uvg'otish va bu bilim larni umumiy foyda uchun qollashga intilishni 
tarbiyalash zarur. Tarbiyalovchi ta'lim o'quvchilarning m a’naviy- 
axloqiy m e'yorlarni egallashlarini ham ta'm inlashi kerak. Bilim larni 
o'zlashtirish jarayonida o'quvchilarning aqliy kamol topishi va to'g'ri 
tarbiyalanishi o'z-o'zidan amalga oshmaydi. Buning uchun pedagoglar- 
ning m a'lum darajada ta'sir ko'rsatishi ham nihoyatda zarur. M aium k i. 
o'qitish jarayoni o'qituvchining va u rahbarlik qiladigan o'quvchilarning 
izchil faoliyati majmuyidan tashkil topadi. Bunda o'quvchilar faoliyati- 
ning muvaffaqiyati o'qituvchining oqilona rahbarligiga va yo'naltiruvchi 
ishlariga bevosita bog’liq boiadi. Aslida. hozirgi paytda yetakchilik 
qilavotgan tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi ta'lim prinsiplari o’quv 
jarayoniga, shu jum ladam ta'lim ning asosiy shakli bo lm ish darsga o'z
24

---

ta’sirini ko'rsatishi lozim, O'qitish jarayoniga qo'yiladigan talablar jam i­
yat rivojlanishining turli bosqichlarida ham doim bir xil boim agan.
Bu hoi jam iyat rivojlanishining qonuniyatlaridan va uning eng 
m uhim vazifasi - yosh avlodni tarbiyalash va o'qitishdan kelib chiqqan. 
Hozirgi kunning talabi o'quv jarayonini o'quvchilarda faqat takrorlashga 
doir fikrlashni emas, balki ijodiy tafakkurni ham shakllantiradigan 
yo'sinda tashkil qilishdir. Psixologlarning talddlashicha, tafakkur 
doimo muammo yoki m asaladan, ajablanish yoki tushuna olmaslikdan, 
ziddiyatdan boshlanadi. A na shu lar tufayli ta’limiy m uam m olar asosida 
o'qitishda m uam moli yondashish tushunchasi pedagogika nazarivasi 
va amaliyotiga faol kirib keladi. Bu m uam moning mohiyati o'quvchi- 
larga m alu m bilimlar, ko'nikm a va m alakalar bilan tushunish hamda 
tushuntirish uchun ilgarigi bilim lar kifoya qilmaydigan yangi dalillar, 
hodisalar o’rtasida didaktik ziddiyatdir. Bu ziddiyat ijodiy o'zlash­
tirishga turtki va shu bilan birga, harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi.
Biz o'qitishdagi m uam m olilikni o'quvchilarning o'quv muammosini 
anglashi va hal qilishiga qaratilgan bilish faoliyatini tashkil etish, deb 
tushunam iz. O'qitishdagi m uam m olilikning m uhim belgisi m asalani 
qo'yishdan ko'ra muammoli vaziyatni yaratish ko'proq zarurligidir. 
Bunda m azkur vaziyatni hayotiy dalillar va hodisalar asosida yaratishni 
nazarda tut ish muhimdir. Chunki, m uam moli vaziyat qancha tabiiy 
shaklga ega b o isa, o'quvchilarni faollashtirish va m uam m oni hal 
qilishda qatnashishga jalb etish imkonivati shuncha keng bo iad i. 
O'qitishdagi m uam m olilik an’anaviv didaktikaning asosiy prinsiplari 
va qoidalarini inkor qilmaydi, balki ularga tayanadi. O'qitishga m uam ­
moli yondashishni qollashdan m aqsad hozirgi o'qitish jarayonini 
o'quvchilarda ijodiy fikrlashni faol rivojlantirishga yordam beradigan 
m etodlar va usullar bilan to'ldirishdir. Umuman aytganda. o‘quv 
jarayonini takom illashtirishdan ko'zlanadigan asosiy maqsad uning 
sifatini yangi pog'onaga ko'tarishdir. Shunga ko'ra o'qituvchining 
faoliyatida qanday yangilik vujudga kelishi kerak? Avvalo, u m ate­
rialni shunchaki bavon etmasligi va o'quvchilarga tayyor xulosalar 
hamda um um lashm alarni aytib bermasligi, balki ularning fikrini o'rga- 
niladigan obyektga jalb qilishi, undan m uam mo topishi yoki imkoni 
b o isa. o'quvchilarning o'zlarini m azkur obvektdagi m uam moni musta-
25

---

qil holda o'ylashga rag‘batlantirishi, muammoli vaziyatni yaratib, 
ularning diqqatini safarbar qilishi, tafakkurni faollashtirishi, ta’limdagi 
loqaydlikni bartaraf etishi, o‘quvchilarga o’zlaricha mulohaza yuritib, 
zarur xulosalar va um um lashm alar chiqarishda yordam berishi, ularni 
kuzatishga, tasavvur qilishga, eslab qolishga, ijodkorlikka o'rgatishi, 
ya’ni u o’z tarbiyalanuvchilarini olgan bilimlari bilan kuzatilgan 
hayotiy dalillar va hodisalarga taqqoslash, shu asosda to4g’ri xulosalar 
va um um lashm alar chiqarishga odatlantirishi kerak. M ana shularning 
ham m asi ta iim jarayoniga zamonaviy mazmun baxsh etadi.