Innovatsiya 2021: dolzarb muammolar va zamonaviy yechim

Aдабиётлар рўйхати 
1. Алексеев С. С. Теория права. – М.: Бек, 1995. – С. 88–97. 
2. Поленина С. В. Российская правовая система и международное право: 
современные проблемы взаимодействия //Государство и право.–1996.–№2. С. 4. 
3. Одилқориев Х.Т., Якубов Ш.У. Миллий ҳуқуқий тизим ва ҳуқуқий 
қадрятлар: Монаграфия. –Тошкент: Академия, 2010. –Б 20 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
339 
 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МУЛК ҲУҚУҚИНИ ИШОНЧЛИ 
ҲИМОЯ ҚИЛИШ КАФОЛАТЛАРИНИ КУЧАЙТИРИШ ЗАРУРАТИ 
 
Марифжонова Сарвиноз Ўктамжон қизи 
 
Магистратура талабаси 
Тошкент давлат юридик университети 
 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 5 октабрдаги
ПФ-4848 сонли “Тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожланишини 
таъминлашга, хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва 
ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилашга доир қўшимча чора-
тадбирлар тўғриси”да ҳамда 2016 йил 22 октябрдаги ПФ-4850-сон
“Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва 
эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш
чора-тадбирлари тўғриси”да фармонлари ҳам мулкдорларнинг мулк ҳуқуқи 
билан боғлиқ муносабатларда уларнинг ҳуқуқларини таъминлаш ва 
дахлсизлигини кафолатлашга хизмат қилади, десак муболаға бўлмайди. 
Биламизки, хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш қонунга мувофиқ бошқа 
усуллар билан ҳам амалга оширилиши мумкин. 
Бевосита хусусий мулк дахлсизлиги ва ҳуқуқий ҳимоясига бағишланган 
“Хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва мулкдор ҳуқуқларининг кафолотлари 
тўғрисида”ги қонун камдан-кам давлатлар тажрибасида учрайди. Ушбу 
ҳужжатда мулкдор ўз мол-мулкига нисбатан қонунга зид бўлмаган ҳар қандай 
ҳаракатларни бажаришга ҳақлилиги қатъий норма сифатида белгилаб қўйилди. 
Қонунда, шунингдек, хусусий мулкни ҳимоя қилиш масаласига алоҳида 
урғу берилди. Бунда хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг хусусий мулк 
ҳуқуқини тан олиш, хусусий мулк ҳуқуқи бузилишидан олдинги ҳолатни 
тиклаш ва хусусий мулк ҳуқуқини бузадиган ёки унинг бузилиши хавфини 
туғдирадиган ҳаракатларнинг олдини олиш, битимни ҳақиқий эмас деб топиш 
ва унинг ҳақиқий эмаслиги оқибатларини қўллаш, давлат органининг ва бошқа 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
340 
органнинг ёки фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органининг ҳужжатини ҳақиқий 
эмас деб топиш, хусусий мулк ҳуқуқини мулкдорнинг ўзи ҳимоя қилиши, 
давлат органининг ва бошқа органнинг ёки фуқаролар ўзини ўзи бошқариш 
органининг қонунга зид бўлган ҳужжатининг суд томонидан қўлланилмаслиги 
сингари усуллари қайд этилди. 
Маълумки, давлат мулкини хусусийлаштириш хусусий мулк вужудга 
келишининг усулларидан биридир. Қонунда давлат мулкини хусусийлаштириш 
натижасида вужудга келган мулкнинг дахлсизлиги қатъий белгиланган. Унга 
мувофиқ, давлат мулкини хусусийлаштириш жараёнида вужудга келган 
хусусий мулк дахлсизлиги, хусусийлаштириш натижалари қайта кўриб 
чиқилмаслиги ва бекор қилинмаслиги мустаҳкамлаб қўйилди. 
Бугунги кунда мазкур нормани ҳаётга татбиқ этиш, яъни давлат мулкини 
хусусийлаштириш йўли билан хусусий мулкдорлар сафини кенгайтириш 
борасида қатор чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. 
Зарарни қоплаш агар қонун ёки шартномада зарарни камроқ миқдорда 
тўлаш назарда тутилмаган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс ўзига етказилган 
зарарнинг тўла қопланишини талаб қилиши мумкин. Зарар деганда, ҳуқуқи 
бузилган шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим 
бўлган харажатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий 
зарар), шунингдек, бу шахс ўз ҳуқуқлари бузилмаганида одатдаги фуқаролик 
муомаласи шароитида олиши мумкин бўлган, лекин ололмай қолган 
даромадлари (бой берилган фойда) тушунилади. Агар ҳуқуқни бузган шахс 
бунинг натижасида даромад олган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс бошқа зарар 
билан бир қаторда бой берилган фойда бундай даромаддан кам бўлмаган 
миқдорда тўланишини талаб қилишга ҳақли. 
Фуқаролик кодексининг 15-моддасида давлат органлари, фуқароларнинг 
ўзини ўзи бошқариш органлари ёки ушбу органлар мансабдор шахсларининг 
ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) оқибатида фуқарога ёки юридик 
шахсга етказилган зарар учун жавобгарлик белгиланган.[3] Ушбу зарарлар 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
341 
давлат ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи томонидан қопланиши 
керак. Кўриб турганимиздек, давлат органларининг ғайриқонуний ҳаракатлари 
билан етказилган зарар учун давлатнинг ўзи, унинг субъектлари, шунингдек, 
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари мулкий жавобгарлик субъекти 
бўлиб чиқмоқда. Мазкур талаб Ўзбекистон Республикасининг ФПК ва ЖПКда 
белгиланган тааллуқлилик қоидаларига мувофиқ ҳуқуқлари бузилган шахс 
томонидан умумий юрисдикция судига ёки иқтисодий судига тақдим этилади. 
Бизга маълумки, суд зарарларни ундиришдан аввал зарар етказилишига сабаб 
бўлган ҳаракатларнинг ва чиқарилган ҳуқуқий ҳужжатларнинг қонунийлигини 
баҳолаши лозим. Бундан эса, бошқарув соҳасида етказилган зарарларни қоплаш 
талаби фуқаролик-ҳуқуқий бўлса ҳам, улар бир пайтнинг ўзида маъмурий 
муносабатлардан ҳам келиб чиқиши, бинобарин улар ҳакамлик судига кўриб 
чиқиш учун берилмаслиги тўғрисида хулоса келиб чиқади. Давлат органи, 
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи ёки уларнинг мансабдор 
шахсларининг айби билан етказилган зарарлар, қонунда ёки тарафларнинг 
келишувида зарарларни камроқ миқдорда қоплаш назарда тутилмаган бўлса, 
тўлиқ ҳажмда қопланиши лозим. 
Фикримизнинг 
исботи 
сифатида 
Ўзбекистон 
Республикаси
Ер кодексининг 37-моддасида ер участкасини ёки унинг бир қисмини давлат ва 
жамоат эҳтиёжлари учун ер эгасининг розилиги билан ёки ердан фойдаланувчи 
ва ижарачи билан келишилган ҳолда тегишинча халқ депутатлари вилоятлар ва 
Тошкент шаҳар Кенгашларининг қарорига ёхуд Ўзбекистон Республикаси 
Вазирлар Маҳкамасининг қарорига биноан олиб қўйилади. Ер участкаларини 
давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш фақат қуйидаги мақсадларда 
амалга оширилади: 
- мудофаа ва давлат хавфсизлиги, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар 
эҳтиёжлари, эркин иқтисодий зоналарни ташкил этиш ва уларнинг фаолият 
кўрсатиши учун ерлар бериш; 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
342 
- Ўзбекистон 
Республикасининг халқаро шартномаларидан келиб 
чиқадиган мажбуриятларни бажариш; 
- фойдали қазилмалар конларини аниқлаш ва қазиб олиш; 
- автомобиль ва темир йўлларни, аэропортларни, аэродромларни, 
аэронавигация объектларини ва авиатехника марказларини, темир йўл 
транспорти объектларини, кўприклар, метрополитенлар, туннелларни, 
энергетика тизими объектларини ва электр узатиш тармоқларини, алоқа 
тармоқларини, космик фаолият объектларини, магистрал қувурларни, 
муҳандислик-коммуникация тармоқларини қуриш шулар жумласидандир.[2] 
Ер участкаларини давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш 
тўғрисида қарорлар қабул қилишга фақат олиб қўйилиши режалаштирилаётган 
ер участкаларида жойлашган кўчмас мулк мулкдорлари билан очиқ муҳокама 
ўтказилганидан, фойда ва харажатлар баҳоланганидан, шунингдек тегишинча 
Давлат ва жамият эҳтиёжлари учун ер участкаларининг олиб қўйилиши 
муносабати билан жисмоний ва юридик шахсларга етказилган зарарларни 
қоплаш бўйича марказлаштирилган жамғарма билан мажбурий равишда 
келишилганидан кейин йўл қўйилади. 
Ер участкаларини олиб қўйишда жисмоний ва юридик шахсларга тегишли 
бўлган кўчмас мулк объектларининг бузилишига турар жойлар ва яшаш учун 
мўлжалланмаган иморатлар, ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари ҳамда 
бошқа бино ва иншоотлар амалда тўлиқ бўшатиб қўйилганидан, олиб 
қўйилаётган ер участкасида жойлашган кўчмас мулк объектларининг бозор 
қиймати, кўчириш, юридик, жисмоний шахсларни янги жойлашган ери ёки 
яшаш жойига, шу жумладан вақтинчалик олинган кўчмас мулк объектига 
кўчириш билан боғлиқ харажатлар, шунингдек жисмоний ва юридик 
шахсларнинг зарарлари, шу жумладан бой берилган фойда ва қонунчиликда 
назарда тутилган бошқа харажатларнинг ўрни тўлиқ қопланганидан сўнг рухсат 
берилади. 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
343 
Давлат органининг (мансабдор шахснинг) ер участкаси олиб қўйилиши 
билан боғлиқ қонунга хилоф маъмурий ҳужжати қабул қилиниши натижасида 
жисмоний ва юридик шахсларга етказилган зарарларнинг ўрни қонунда 
белгиланган тартибда давлат томонидан қопланади. 
Ер участкасини давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш ҳамда 
объект қуриладиган жойни олдиндан келишиб олиш, шунингдек ер ажратиб 
беришни расмийлаштириш қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга 
оширилади. 
Ер эгалари, ердан фойдаланувчилар, ер участкалари ижарачилари ва 
мулкдорларининг бузилган ҳуқуқлари қонун ҳужжатларида назарда тутилган 
тартибда тикланиши керак. Ер эгалари, ердан фойдаланувчилар, ер участкалари 
ижарачилари ва мулкдорлари ҳуқуқларининг бузилиши натижасида етказилган 
зарар (шу жумладан бой берилган фойда) тўла ҳажмда қопланиши керак. 
Жисмоний шахсларга берилган ер участкалари давлат ёки жамоат эҳтиёжлари 
учун мазкур шахсларнинг хоҳишига кўра туман, шаҳар, вилоят ҳокимининг 
қарори билан аввалги ер участкаси билан айнан бир хил ер участкаси 
ажратилгач, шу ер участкаси олиб берилаётган корхоналар, муассасалар ва 
ташкилотлар олиб қўйилаётган ер участкасининг ўрнига янги жойда уй-жой, 
ишлаб чиқариш бинолари ва бошқа иморатларни қуриб берганидан кейин 
ҳамда ушбу Кодекснинг 86-моддасига мувофиқ бошқа барча зарарлар (шу 
жумладан бой берилган фойда) тўла ҳажмда қопланганидан кейин олиб 
қўйилиши мумкин. Давлат ёки жамоат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги ва 
ўрмон хўжалиги корхоналарининг, қишлоқ хўжалиги илмий-тадқиқот 
муассасаларининг, тажриба ва ўқув хўжаликларининг ерлари уларнинг 
хоҳишига кўра олиб қўйилаётган иморатлар ўрнига уй-жойлар, ишлаб чиқариш 
бинолари ва бошқа иморатлар қуриб берилганидан кейин ҳамда ушбу 
Кодекснинг 86-моддасига мувофиқ бошқа барча зарар (шу жумладан бой 
берилган фойда) тўла ҳажмда қопланганидан кейин олиб қўйилиши мумкин. 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
344 
Фикримизни амалий исботи сифатида бир неча тахлил натижаларини 
келтириб ўтмоқчимиз. Хусусан, 2019-2020 йилларда Фуқаролик ишлари бўйича 
Фарғона вилояти туманлараро судида 23 нафар жисмоний шахсларнинг мулк 
ҳуқуқи 
бузилиши 
ҳолатлари 
юзасидан 
690 млн 
сўмлик 
даъво 
қаноатлантирилган. Бугунги кунда мулк ҳуқуқи бузилиши юзасидан даьво 
аризаларини қаноатлантириш бўйича Фарғона вилояти Риштон туман МИБ 
бўлимида 12 та яьни 6 та юридик шахслар ва 6 та жисмоний шахсларга тегишли 
1млрд 470 млн сўмлик ижро ҳужжатлари мавжуд.
Фарғона шаҳар МИБ бўлимида 10 та жисмоний шахсларга етказилган 
337 млн 551 минг сўмлик ижро ҳужжати мавжуд. 4 та туманлараро суд мавжуд, 
мансабдор шахсларга ушбу масала ечими юзасидан аниқ жавобгарлик 
юкланиши керак. Жамғармаларда эса деярли маблағ мавжуд эмас. 
Мулкдорларга эса ер участкаларини олиб қўйилишида мажбурий имзо 
қўйдирилган.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, зарарларнинг ўрнини қоплаш олиб 
қўйилаётган ер участкалари ўзига ажратиб берилаётган корхоналар, 
муассасалар ва ташкилотлар томонидан, шунингдек фаолияти ер эгаларининг, 
ердан 
фойдаланувчиларнинг, 
ер 
участкалари 
ижарачилари 
ҳамда 
мулкдорларининг ҳуқуқлари чекланишига ёки яқин атрофдаги ерларнинг 
сифати ёмонлашувига олиб борган корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар, 
вилоятлар ва Тошкент шаҳар ёки туман (шаҳар) ҳокимликлари томонидан 
тегишинча Давлат ва жамият эҳтиёжлари учун ер участкаларининг олиб 
қўйилиши муносабати билан жисмоний ва юридик шахсларга етказилган 
зарарларни қоплаш бўйича марказлаштирилган жамғарма маблағлари, 
шунингдек қонунчиликда тақиқланмаган бошқа манбалар ҳисобидан 
қонунчиликда белгиланадиган тартибда амалга оширилади.