Harakatlanuvchi tayanchlar - zulfinlarning harakatlanuvchi tayanchlari asosan
chetki tayanch ustunlariga o„rnatiladi va ular barcha yuklarni qabul qilib ularni
zulfinning qo„zg„almas qismlariga uzatib beradi. Bundan tashqari ularning asosiy
vazifasi kam energiya sarf etgan holda zulfinning oxista harakatlanishini
ta’minlashdan iborat.
Harakatlanuvchi tayanchlar o„z vazifasiga ko„ra ikki guruhga bo„linadi: asosiy
va yordamchi. Harakatlanuvchi asosiy tayanchlar zulfinning oraliq qurilmalaridagi
barcha yuklarni qabul qilib, ularni zulfinning qo„zg„almas qismlariga uzatib bersa,
harakatlanuvchi yordamchi tayanchlar esa uni bir tekislik bo„yicha og„ishmay oxista
harakatlanishini ta’minlab beradi.
Sirpanuvchi tayanchlar - o„z konstruktsiyasiga ko„ra juda soda bo„lib, ularni
tayyorlash va ulardan foydalanish bir muncha kam xarajatli hisoblanadi. Ular odatda
90
yog„ochdan, metalldan va sintetik materiallardan tayyorlanadi (7.6-rasm). Sirpanuvchi tayanchlar boshqa tanchlarga nisbatan ancha ishonchli hisoblanadi. Lekin, shunga qaramay sirpanuvchi tayanchli zulfinlardan foydalanishda zulfinning qo„zg„aluvchi va qo„zg„almas qismlari orasida katta ishqalanish kuchi hosil bo„ladi. Bu esa zulfinlarni bosh-qarish jarayonida qo„llaniladigan uskuna va mexanizmlarning yuk ko„tarish qobiliyatini bir muncha orttirishni talab etadi. Shuning uchun sirpanuvchi tayanchlardan foydalanish o„rtacha va katta o„lchamli zulfinlarning qurilish hamda ishlatish xarajatlarini ortib ketishiga sabab bo„ladi. Shuni hisobga olgan holda sirpanuvchi tayanchlar ko„pincha kichik o„lchamli zulfinlarda keng qo„llaniladi.
g„ildirakli yoki g„ildirakli aravachalar ko„rinishida bo„lishi mumkin (7.7-rasm).
G„ildirakli tayanchlar o„rnatilgan zulfinlarda ishqalanish kuchi nisbatan kichik
bo„ladi va shuning hisobiga zulfinlarni boshqarish jarayoni ancha oson kechadi.
Natijada zulfinni ko„tarib-tushirish uskunalari va mexanizmlarining yuk ko„tarish
qobiliiyatini ma’lum darajada kichraytirish imkoni tug„iladi. Bu esa gidrotexnika
91
inshootlari zulfinlari-dan foydalanishda material va energiya sarfini kamaytirib, ularning foydali ish koeffitsientini oshirish imkonini beradi.
Alohida tayanch g„ildiraklari odatda chetki tayanch ustunlariga o‘rnatiladi. Zulfinlarda teng yuklangan to„rtta tayanch nuqtasini hosil etish maqsadida alohida g„ildiraklar zulfinning ikki yon tomoniga mos ravishda ik-kitadan joylashtiriladi (7.7,a-rasm).
Bikr diafragmasiz ko„p rigelli zulfinlarda esa alohida tayanch g„ildiraklari har
bir rigelning uchlariga mos ravishda joylashtiriladi. (7.7,c-rasm). Katta oraliqli va
yuqori bosimli zulfinlarda alohida harakatlanuvchi g„ildiraklarga katta bosim tushadi
va g„ildiraklarning o„lchamlarini kattalashtirishga olib keladi. Bunday hollarda
92
harakatlanuvchi ikki g„ildirakli tayanch aravachalaridan foydalanish tavsiya etiladi (7.7,b-rasm).
Harakatlanuvchi tayanch aravachalaridagi g„ildiraklar soni juda kam hollarda uchta bo„lishi ham mumkin.
Zulfinlarning bevosita alohida g„ildirak o„qlariga yoki g„ildirakli aravachalarga tayanishining asosiy kamchiligi shundan iboratki, rigellarning tashqi yuklar ta’sirida solqilanishi hisobiga ularning tayanch yuzalari biroz og„adi va natijada tayanch g„ildiraklarni ham loyihadagi o„qlariga nisbatan biroz og„ishiga sabab bo„ladi. Bunday holat ko„pincha harakatlanuvchi g„ildiraklar orqali zulfinning qo„zg„almas qismidagi tayanch relslari sirtiga notekis bosim uzatilishiga olib keladi. Natijada tayanch g„ildiraklari va relslarning sirtini notekis yemirilishi natijasida zulfinning ushbu element-larining xizmat muddati ma’lum darajada kamayib ketadi.
Harakatlanuvchi g„altakli tayanchlar bir qancha kamchiliklarga ega bo„lganligi uchun (g„altaklarni tez va notekis yemirilishi, yemirilgan g„altaklarni almashtirish va h.k.) hozirgi kunda ulardan deyarli foydalanilmaydi.
