|
Havo transpoti to‘g‘risida tushuncha
Havo transport Sistemasida yo‘lovchi transpotning asosiy turlaridan biridir. Bu transporti tez ayniydigon, qimmatli va shoshilinch bir qancha yukning tashishda kattta ahamiya kasb etmoqda.
Transportning bu turi boshqa transpot turiga nisbatan yuklaring kamroq tashiydi. Yalpi yuk oborotida havo trnspotining xalq xo‘jaligi axamiyatiga ega bo‘lgan yuklarni asosiy o‘rin tutadi. Bu yuklarining aksariya yo‘lovchi samolyotlarda, kamroq qismi (35 %) yuk samoliyotlarda tashiladi.
Havo transportieng yosh va eng tezrivojlangan transportida butun dunyo bo‘yicha 20 mln,ga yaqin yo‘lovchi tashilgan bo‘lsa 1990yilda1,2 mlrd,dan ortiq yo‘lovchi tashildi.Bu degan so‘z YEr sharidagi xar 4 kishining biri aviatsiya transportidan foydalanadi. Samolyotlar muntazam qatnab turadigon havo yo‘llari butun yer kurrasini chirmab tashlagan uzunligi millionlab kilometirga yetadi. Havo yo‘llari25 ming ayeroportlarning har yili o‘n millionlab yo‘lovchilarning tashiydi.
Londoning dunyodagi eng katta Xitrau ayeroporti har necha kunduzda deyarli
100ming yo‘lovchi o‘tadi.(bir yilda36,5 mln yo‘lovchi). Aeroport bir kecha kunduza700 samoliyotni qabul qilib yana uchirib yubordi. Tig‘iz ishlagan vaqtda saotiga 100tagacha samolyot qo‘nib uchadi.
Qitalararo yo‘lovchi tashishda havo yo‘llari dengiz transportini deyarli butunlay siqlib chiqarib 1-o‘ringa o‘tib oldi. Atlantika okeanini kesib o‘tadigon havo yo‘llarida bir vaqtning o‘zida yuzdan ortiq samoliyot bo‘ladi.
Havo yo‘llarini umumiy uzunligi dunyo bo‘yicha 10,5mla km.dan ortib ketdi. Havo transportining rivoji oxirgi 20-30yillar biln bog‘liq. 70-yilardagi aviatsiyadagi inqilobiy o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Porshenli reaktorlar turboreakivli dvigatellar qo‘llanishi bilan tezlik ortdi (tovushdan tez uchuvchi samalyotlar yaratildi), yo‘lovchilar soni yanada ko‘paytirildi (200va undan ortiq) yuk ko‘tarish qobilyati kuchaytirildi aeroport madernizatsiya qilinib texnik sharoitlar yaxshilanadi. Bugungi kunda fuqoro aviatsiyasi parki yo‘lovchi va yuk tashish bilan shug‘ulanuvchi samolyot soni10 mingdan ortiq samolyotlar bor. Shuning 2/3 qismi-reaktivli 1/6 turbuvintli va 1/10 qismi porshenliditr. Rivojlanyotgan mamlakatlardagi samolyotlarining3/4 qismi AQShda to‘plangan.
Fuqaro samalyotlari bo‘yicha 2-o‘rinda Kanada va Fransiya, keyingi o‘rinlarda Avstraliya va Germaniya turadi “Boing “”Duglos” va “Lakxid” samolyot kampaniyalar nazorat qilib turadi. Germaniyaning 4/5 fuqoro samolyotlari AQShda ishlab chiqarilgan.
70-80 yillardagi jaxoning energetik va iqtisodiy qiziqishlari samolyotsozlarga juda og‘ir izni qoldirdi. AQSh G‘arbiy YEvropada aviatsiya manapoliya kampaniyalari qo‘lida mujassamlashgan.AQShda 7 ta asosiy kampaniya-Yunayted eyr layn “yunayted” “Ameriken eyrlayns” va boshqa Fransiyada- 3ta Eyr Frons “UTA va Eyr Inter” va Germaniyada- “Luftganza kampaniyalari nazorat qilishadi.”Shu bilan birga ko‘pmillatli avikampaniyalar ham mavjud Ular orasida SAS (Daniya,Norvegiya va Shvesiya konsorsiumlari), Golf Eyr-fors qo‘ltig‘i mamlakatlarniki va “Eyr Afrika” Ikkinchi jaxon urishdan keyin yo‘lovchi va yuk tashish havo transportida keskin ortdi 1954-yilda 52 mln. yo‘lovchi,1983 yilda 780mln 1990-yilda 1,2 mlrd yo‘lovchi tashiladi. Eng ko‘p yo‘lovchilar Shimoliy Amermka va G‘arbiy YEvropaga tashilgan. Atlantika okeanida yo‘lovchilar eng ko‘p tashilsa, Shimoliy Amerikaning ichida ham ko‘p tashiladi.
Aviatsya transporti yuk tashish bo‘yicha dengiz transporti bilan raqobatga endi-endi kirisha boshladi. Intensiv(Foydali )yuk yo‘nalishlari (mashurutlar) Shimoliy Atlantika orqali YEvropa va Shimoliy Amerika, va Afrika ortasida YEvropa va Janubiy-Sharqiy Osiyo ortasidadir yuklar samolyotlar orqali YEvropaning sanat markazlaridan Afrika va Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlarga jo‘natiladi. Ularning ichida mashinalar tavarlar, mevalar, kiyimlar ko‘proq jo‘natiladi.
Xalqaro havo yo‘nalishlarida mingdan ortiq aeroportlar xizmat qiladi!
YEropada 380
Lotin Amerikada -187 ta
Afrikada-169 ta Osiyoda-162 ta
Shimoliy Amerikada-114 ta
Ichki aeroportlar soni esa 25 mingdan yaqindir. YErsharining yirik aglomeratsilardagi shaxarlarda bir necha ayevrovokzallar qurilgan . A’yu-York, London , Parijda3 tadan , Tokioda-2 ta aeropor qurilgan.
Eng ko‘p yo‘lovchilarining qabul qiluvchi va tashuvchi, AQShning Chikago shaxridagi O Xeyr aeroporti qurilgan alohida ajralib turadi. Bu aeroportdan yiliga 60 mln yo‘lovchi o‘tadi.
G‘arbiy YEvropada –Londoning XItray, Germaniyaning Frankfurtna-Mayn, Osiyoda – YaponiyaningXoneda aerportlariyer sharidagi eng katta aeroport xisoblanadi.
N’yu-Yo‘rk yuklarini tashish bo‘yicha ( yiliga 1,2mln) 1-o‘rinda, Los-Andjeles,Chikago, London,Frank-Furt-na Mayn, Parij Aistirdam va tokio aeroportlari turadi. Yuklarning ¼ qismi xalqaro yo‘nalishlarda tashiladi. Bugungi kunda yer sharidagi yirik aeroportlar rekonstruksiya qilinmoqda.
Shunday qilib AQSh, Rossiya Yaponiya, B, Birtaniya, Fransiya , Kanada, Germaniya dunyoning havo transporti eng rivojlangan davlatlardir. Aviatsiya ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlardan ham transportning muhim turi bo‘lib qolgan.
MDXning chekka Shimoliy, Sibir’ va Uzoq Sharq va Mark Osiyodagi tog‘li zonalarda yuklar va kishilarning tashishda vertolyotlarda foydalanmoqda. Konsturoktorlardan M. L. Mil’ hamda N.I. Kamov vertolyotlar xalq ho‘jaligini ko‘pgina tarmoqlarida –qurilishda, qishloq xo‘jaligida va boshqa maqsadlarda (meditsina xizmatida,yong‘inlarning o‘chirishda va boshqalarda)foydalanilayotir. Vertalyotning uchish tezligi soatiga 330 km gacha bolib, 40 tagcha yuk ko‘taradi. Bu transport yordamida o‘rmon va tog‘li rayonlariga og‘ir transportga texnikasi yirik xajmili yuklar tashiladi. Bir qancha rayonlarda boshqa transportdagiga qarganda havo transpotida yuk tashish arzonga tushadi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishga va iqtisodiy aloqalarning o‘sishida havo transportining ro‘li ortib bormoqda O‘zbekiston MDHning 100 dan ortiq shaxar va aholi manzilgoxlari shu jumladan, uning barcha poytaxtlari bilan xavo transporti orqali bog‘langan. Toshkent aeroporti Sharqning xalqaro havo darvozalaridan birdir.
1981 yilda sobiq ittifoqda 1-bolib Il-86 aerobusi(350 ta yo‘lovchi sig‘adi) Maskva Toshkent mashuriti bo‘ylab parvoz qila boshladi.
Samarqand, Nukus, Urganch, Termiz, Jizzax, Buxoro,Qarshi, Andijon, va Namangan shaharlarida zamonaviy aeroport quruldi. Samarqand, Buxoro va Urganch aeroportlari xalqaro aeroportlariga aylantirildi.
Toshkent dunyodagi eng yirik aeroportlardan birdir. Toshkentdan N’yu-York Franufurt-naMayn London, Dehli, Istambul, Bangkok, Seul Jakarta, Kuala-Lashpur, Tel’-Aviv, Abu-Dabi Aleppo shaxarlariga samolyot parvoz qilinmoqda.
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida aviatsiya ko‘p ishlarini bajarishmoqda,chunonchi ekin dalaridagi begona o‘tlarga qarshi samolyolardan gerbisidlar sepilmoqda, g‘o‘za barglarini to‘kishda foydalanmoqda. Mustaqillika erishgach O‘zbekiston fuqoro aviatsiyasi O‘zbekiston Milliy Avikampaniyasiga aylantirildi. Endilikda aviakampaniya zamonaviy samolyotlar bilan ta’minlangan.TU-154, IL-62 M Il86, Yak-42, Boing, AN rusumidagi samolyot uzoqning yaqin qilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
