«informatika va axborot texnologiyalari»

AVТOKOD-BEMSH, MADLEN
va boshqalar kiradi.
Assembler tillarida buyruqlar qisqartirilgan so‘zlar yoki so‘zlar majmuidan iborat bo‘lib, 
gohida ularni 
mnemokodlar
deb ham yuritiladi. 
O‘rta darajadagi dasturlash tillari
ancha rivojlangan tuzilishga ega bo‘lib, unda 
ishlatiladigan xizmatchi so‘zlar inson nutqiga juda yaqinlashtirilgan. 
Mazkur tilda foydalanuvchi amallarni ketma-ket yozib boraveradi, kompyuter esa uni 
kerakli ko‘rinishga o‘tkazib oladi. 
Dasturlash tillari 
Quyi 
darajadagi
O‘rta
darajadagi
Yuqori
darajadagi

---

141 
Bu darajadagi tillar kompyuter texnik ta‘minotining rivojlanishi bilan bog‘liq va o‘z tarixiga 
ega. 
Dastlabki bu darajadagi til 
Plankalkyul
deb nomlanib, u 
1946 yilda 
nemis olimi 
Konrad 
Suze 
tomonidan yaratildi. 
Yaratilish yili 
Тil nomi 
1946 
Plankalkyul 
1949 
Qisqacha kod 
1950 
―Edsak‖ assembler tili 
1950 
AO 
1953 
Avtokod 
1955 
―Тez kodlash‖ 
1956 
F-2, Flou-metik 
1957 
IPL-1, Mat-metik 
1958 
Fortran 
1959 
Algol 58, APL, LISP, Kobol 
1960 
Algol 60 
1964 
PL/1, Basic 
1965 
Algol W 
1967 
Logo 
1968 
Algol 68 
1969 
APL 
1970 
Pascal 
1971 
Fort 
1972 
Prolog, Si 
1979 
Ada 
1980 
Smoltok 
1981 
Modula-2 
Dasturlash tillari darajalarini quyidagi kriteriyalar bo‘yicha ajratish mumkin: 
mashina tili;
assembleplar;
yuqori darajadagi dasturlash tillari;
Mashina tili va assemblerlar – quyi darajadagi 
dasturlash tillari hisoblanadilar. Bu tillar 
yordamida dastur tuzilganda ma‘lumotlarni qayta ishlash 
Yuqori darajadagi dasturlash tillari quyidagi turlarga bo‘linadilar:
Algoritmik
(Basic, Pascal, C va b.);
mantiqiy
(Prolog, Lisp i dr.);
Obyektga yo‘naltirilgan
(Object Pascal, C++, Java i dr.);
3. Тranslyator, kompilyator va interpretator 
Тranslyator
(ingl. 
Translator
— tarjimon) – biron-bir yuqori dasturlash tilida tuzilgan 
dasturni mashina tiliga o‘tkazuvchi dastur-tarjimon. 
Тranslyatorlar kompilyator va interpretator ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Kompilyator va 
interpretatorlar dasturni bajarishda tubdan farq qiladi. 
Kompilyator
(ingl. 
compiler
— yig‘uvchi) dasturni 
to’laligicha 
o‘qiydi va uni tarjima qiladi 
(mashina tiliga o‘giradi). 
Masalan: 
Turbo Basic
 
va 
Turbo Pascal 7.0 
dasturlash tillari – 
 kompilyator
hisoblanadi. 

---

142 
Interpretator
(ingl. 
interpreter
— izohlovchi, og‘zaki tarjimon) dasturni tarjima qiladi va 
satrma-satr 
bajaradi.
 
Masalan: 
Quick Basic
 
dasturlash tili – 
 interpretator
hisoblanadi. 
Dastur kompilyatsiya qilingandan so‘ng dasturlash tilida yozilgan dastur va kompilyatorga 
ehtiyoj qolmaydi. Masalan, 
info.bas 
fayli kompilyatsiya qilingandan so‘ng 
info.exe 
fayliga 
o‘zgaradi va bu fayl kompilyatorsiz ham ishlashi mumkin. Agar 
info.bas
faylini interpretator 
qayta ishlaganda har gal dastur ishini bajarilishi uchun interpretator ishga tushishi shart. Shu 
sababli 
kompilyator 
va 
interpretatorlarning 
ishlash prinsipi bo‘yicha birmuncha farq qiladi. 
Kompililyatsiya 
qilingan dasturlar tezroq ishlaydi, lekin 
interpretatsiya
qilinayotgan 
dasturlarga o‘zgartirish kiritish osonroq.
Har bir dasturlash tili qaysi maqsadda yaratilganligiga qarab kompilyatsiya yoki 
interpretatsiyaga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Masalan, 
Paskal
dasturlash tili o‘ta murakkab 
masalalar dasturini tuzishga mo‘ljallangan bo‘lib, bunday masalalarni yechish uchun esa dastur 
bajarilishi tezligi yuqori bo‘lishi talab qilinadi.
Beysik
dasturlash tili esa dasturlashni o‘rganuvchi va bu sohaga ilk qadam bosayotganlar uchun 
mo‘ljallangan bo‘lib, bu tilda dasturni bajarish satrma-satr amalga oshirilganligi sababli 
boshlovchilar uchun juda katta qulayliklar yaratadi.
Ba‘zida bitta dasturlash tili uchun ham 
kompilyator
, ham
interpretator 
mavjud. Bunday holda 
dasturni yaratish va sozlashda interpretatordan foydalaniladi, so‘ng esa dastur ishini tezlashtirish 
uchun esa bu fayl kompilyatsiya qilinadi. 
Masalan: 
QuickBasic 4.5
 
va 
Visual Basic 6.0
 
dasturlash tillari – 
interpretator + kompilyator
hisoblanadi.