Informaciya processleriniń programmaliq támiynati hám olardiń xarakteristikalaniwi

Operatsion sistema
Jeke kompyuterlerdiń operatsion sistemaları jaratılıw tariyxı. Segiz razryadlı jeke kompyuterler ushın jaratılǵan birinshi operatsion sistema SR/M-80 (Control 'rogramm for Microcomputers, mikrokompyuterlar ushın basqarıwshı programmalar ) at menen belgili. Onıń avtorı Digital Research kompaniyasınıń prezidenti Geri Kildell bolǵan.
16 razryadlı jańa kompyuterler jaratıw ideyasın programmalar jaratıwshı Microsoft (Maykrosoft) kompaniyasınıń tiykarlawshisi hám prezidenti, multimilliarder Bill Geyts ilgeri súrgen. IBM firması menen sheriklikte islewge razı boladı.
Bill Geyts hám Pol Allen BASIC programmalastırıw tili ushın awdarmashı programma jazıwdı hám ol IBM firmasınıń MITS Altair kompyuterine maslastırildi. Sonnan keyin 16 razryadlı kompyuterler ushın operatsion sistemalar jaratıw jedellesdi hám 1981 jılda jeke kompyuterler ushın birinshi jaratılǵan CR/M operatsion sistemasınıń kóp ideyaların ózinde sáwlelengenlestirgen MS DOS (Microsoft Disk Operation System - Maykrosoft disklı operatsion sisteması ) operatsion sisteması 1981 jıl payda boldı.
MS DOS 64 K báyit yadqa iye bolǵan kompyuterlerge mólsherlengen bolıp, ózi 8 Kbayt yadtı iyeler edi. Sol waqıtta jetkilikli dep esaplanǵan bunday kompyuter yadı házirgi waqıtta bir «o'yinchoqqa» aylandı. Sebebi házirgi zaman jeke kompyuterleriniń yadı talayǵana Gegabaytlarga teńlesdi.
Avtorlar MS DOS ni rawajlandırıwdı dawam etirib, onıń MS DOS 1. 1, MS DOS 1. 25, MS DOS 2. 0, MS DOS 2-11 laxjalarini usınıs ettiler hám aqır-aqıbetde, 1984 jılda MS DOS 3. 0 IBM PC AT jeke kompyuterine 80286 mikroprotsessorga tiykarlanǵan, 5. 25 dyuymli diskovodda islewge, mólsherlengen operatsion sisteması jaratıldı. 1986 jılda Compaq Computer firması 80386 mikroprotsessorga tiykarlanǵan IBM kompyuterin shıǵardı.
IBM firması bolsa 80386 mikroprotsessorga tiykarlanǵan 'C/2 ('ersonal system - jeke sistema ) kompyuterin jarattı. Bul mikroprotsessor tiykarında jaratılǵan kompyuter teoriyalıq bir neshe Gegabayt yadqa ıyelewi múmkin edi. Biraq MS DOS bolsa 640 K báyit yadqa iye bolǵan kompyuterlerge maslasqan edi. Sol sebepli MS DOS sistemasın keńeytiw jumısları dawam etardi hám 1987 jıl MS DOS 3. 3 jaratılıp, ol 3. 5 dyuymli, yahni 1, 44 Mbaytli disklar menen islew múmkinshiligin berdi. 1987 jılı IBM hám Microsoft firması tárepinen bir waqıtta bir neshe máseleler sheshiwge ılayıq bolǵan OS/2 operatsion sisteması islep shıǵıldı. Biraq ol keń tarqalmadi. Sebebi sol waqıtta MS DOS 3. 3 dıń múmkinshilikleri kópshilikti qaniqtirar edi. házirde biz keń tarqalǵan Windows, Unix, Linux ámeliyat sistemalarınan keń paydalanǵan bolsaqta MS DOS óz kúshin joǵatdı deyaolmaymiz.
MS DOS jáne onıń qabıq programması esaplanǵan Norton Commander sistemaları túrli tuymeler kombinatsiyasınan ibarat buyrıqlar menen islewge mólsherlengen bolıwına qaramay, paydalanıwshılar ushın qolay esaplanadı.
Operatsion sistema funksiyaları. Eger operatsion sistema túsinigin qısqasha anıqlama bersak bul basqarıw programması bolıp tabıladı. OT bul kompyuterdiń fizikalıq hám programmalıq resurslarini bólistiriw hám olardı basqarıw ushın isletiletuǵın programma.

Kompyuter resursları eki qıylı: fizikalıq hám programmalıq resurslarǵa bólinedi.

Fizikalıq resurslar bul:
- xotira;
- vinchester;
- monitor;
- tashqi apparatlar hám basqalar.
Programmalıq resurslar bul:
- kiritish hám shıǵarıwdı basqarıwshı programmalar ;
- kompyuter islewin tahminlaydigan basqarıwshı programmalar ;
- berilganlarni analiz etiwshi programmalar ;
- drayverlar;
- virtual ishki hám sırtqı yadtı quraytuǵın hám basqarıwshı programmalar. FAYL vA KATALOG TUSHUNCHASI. Qálegen belgiler izbe-izliginiń yadta qandayda bir at menen saqlanıwına fayl dep aytıladı. Mısalı, programmalar, hújjetler hám sol sıyaqlı mahlumotlar. Fayllar 2 qıylı kóriniste boladı : tekstli hám ekilik. Tekstli fayllar paydalanıwshınıń oqıwı ushın mólsherlengen bolıp, qálegen belgilerden dúzilgen qatarlardan dúziledi. hár bir qatar Enter tuymeasi menen juwmaqlanǵan hám jańa qatardan baslanǵan boladı. Mahlumki, tekstti redaktorlaw hám kóriw waqtında Enter tuymeasining belgisi ekranda kórinbeydi.
Fayl atı MS DOS dıń dáslepki laxjalari jáne onıń Windows 3. 1 qabıq programmalarında 8 danege shekem lotin xarflari hám nomerler xamda ayırım belgiler kombinatsiyasidangina ibarat bolıwı múmkinligi talap etińar edi. At ishinde bos jay hám noqat belgileri isletiw múmkin emes edi.
Yadta saqlanıp atırǵan informatsiya túrine qaray paydalanıwshı yamasa ShK tárepinen faylǵa qosımsha tur beriledi. Tur retinde uzınlıǵı 1 den 3 danege shekem bolǵan lotin háripleri, nomerler hám bahzi belgiler isletiliwi múmkin. Ulıwma alǵanda, tur isletilmasligi da múmkin. Fayldıń tolıq atı eki bólekten ibarat bolıp, ol jaǵdayda fayl atı hám noqat menen ajıratıp jazılǵan fayl túri jazıladı. Ádetde fayl túrin - fayl keńeytpesi dep júritiledi. Mısalı :
Command. com
Sartak. bat
rog.jetkilikli
Mısal. txt.
Bul jerde Command, Sartak, rog hám Mısal lar fayl atları, com, bat, jetkilikli hám txt lar bolsa fayl keńeytpeleri bolıp tabıladı. Tiykarınan fayl atında fayl keńeytpesi bolıwı shárt emes. Eger ol bar bolsa, usı fayldıń ózgeshelikin anıqlaydı hám paydalanıwshı ushın qolaylıq jaratadı. hár bir fayldı qurap atırǵanda yamasa onıń quramında ózgertiwler etilgende, avtomatikalıq túrde ShK tárepinen sáne hám sistemadan alınǵan waqıt fiksirlab barıladı.
Fayl atributları dep, sol fayldı arxiv (keyinirek ózgertiw múmkinshiligi bar), jasırın (kórinbes) yamasa tek oqıw ushın ashıwǵa ruxsat beriletuǵın sapaları tushiniladi.
Fayl atı, onıń kólemi, aqırǵı ret jazılıw sánesi hám waqıtı, atributları haqqındaǵı mahlumotlarni saqlawshı disktaǵı arnawlı jayǵa katalog dep aytıladı. Katalog da fayl sıyaqlı ataladı. Biraq ádetde keńeytpe isletilmaydi. hár bir diskta bir neshe katalog bolıwı múmkin. Katalog ishinde taǵı katalog jaylasqan bolsa, ol halda biri ekinshisine salıstırǵanda ishki yamasa sırtqı katalog retinde ataladı. Qálegen diskta bas (onı túbir yamasa túpkilikli dep xam ataydılar ) katalog bolıp ol jaǵdayda basqa barlıq fayl hám kataloglar basqıshpa-basqısh jaylasqan boladı. Ámeldegi disk yamasa katalog dep áyne sol waqıtta isletilineip atırǵan disk yamasa katalogǵa aytıladı.
Kataloglar Windows operatsion sistemasında papkalar dep atala baslandı. Papka hám fayllardıń at ushın 8 ornına 254 danege shekem belgi isletiw múmkin. Nomda kirill hám basqa álippe xarflarini xam isletiw múmkinshiligi payda boldı. At ishinde bos jay hám noqat belgileri xam isletiwge ruxsat berildi.
Windows operatsion sistemaları
Windows (anglichan Windows - túńlikler, áynekler degen mahnoni ańlatadı ) Microsoft (MS) firmasınıń programma jemisi bolıp, arnawlı tayarlıqqa iye bolmaǵan kompyuterden paydalanıwshılar ushın mólsherlengen ámeliyat sistema bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı maqseti - kompyuterden paydalanıwdı ılajı bolǵanınsha ápiwayı hám úyreniw ushın ańsat, usınıń menen birge, paydalanıwshına múmkin shekem keń múmkinshilikler jaratıw holiga keltiriw bolıp tabıladı. Windowstıń bas ekranı Jumıs stoli dep ataladı. Sizdiń ádetdegi jumıs stolingizdagi hújjetler, ásbaplar, jazıw qaǵazları hám sol sıyaqlılar jaylasqanı sıyaqlı kompyuter ekranında da islew ushın kerek bolǵan mahlumotlar jaylastırıladı. Jumıs stoli kórinisi paydalanıwshı tárepinen ózgertirip turılıwı múmkin. Ol paydalanıwshı kóp isletiletuǵın programmalardı jaylastırıw ushın qollanı -ladi. Windows jumıs stolining elementler kompleksi kompyuterdiń ońlawshıları menen baylanıslı.
Windowsda kóplegen elementlerdi yodda saqlaw, ajıratıp alıw hám olar menen islew ańsat bolıwı ushın piktogrammalar dep atalıwshı uyqas súwretsheler qóyıladı. Olardı kóbinese ikonalar (tımsallar ) dep da ataydilar. Olar uyqas programmanı yadqa tez shaqırıw (júklew) múmkinshiligin beredi. Avtorlar programmalar ushın olardıń mánisin ańlatpalap beretuǵın arnawlı súwretsheler tayarlaydilar. hújjet faylları ushın piktogramma retinde sol hújjet dúzilgen programmanıń belgisi kórsetiledi.
házirde Windows ámeliyat sistemasında piktogramma hám ikona atamaları ornına programma, fayl hám ayna belgileri (znachok) termini qollanılıp atır.
Windowstıń bas áynegi bolǵan jumıs stolida tómendegi elementler jaylasqan bolıwı múmkin:
- papkalar (sistema hám paydalanıwshınıń papkaları );
- hujjat hám programma faylları ;
- qurilmalar, papkalar hám fayllar ushın jarlıqlar.
Biraq, ádetde ekranda kóbirek jaǵdaylarda sistema papkaları hám kóp shaqırıq etiletuǵın obhektlarning jarlıqları jaylasqan boladı.
Sistema papkalarına tómendegiler kiredi:
May kompyuter (Meniń kompyuterim). Bul papka siz islep atirǵan kompyuterdiń obrazı bolıp, onıń járdeminde kompyuter resurslarına (yahni, qattı hám de jumsaq disklar, CD-ROM, tarmaq disklarına, sol sıyaqlılarǵa ) jalǵanıw hám kiriwińiz múmkin.
May dokument (Meniń hújjetlerim). Bul papkada ádetde hújjetlerdi túrine qaray tártiplengen túrde saqlaw múmkinshiligi jaratıladı.
Setevoe okrujenie (Tarmaq sheńberi). Bul programma tarmaq kompyuterleri dizimin kórip shıǵıw hám olardıń resurslarına kirisiw ushın isletiledi.
Internet Explorer. Internet degi WEB betlerin kórip shıǵıw programması. Ol Windowstıń aqırǵı laxjalariga kiritilgen.
Korzina (Sebet). Alıp taslanǵan (joǵatılǵan ) fayllardı waqtınsha saqlawshı papka bolıp, ol sol fayllardı kerek bolǵanda qayta qayta tiklew imkaniyatın beredi. Bul sebetke Windows quralları menen alıp taslanǵan fayl jaylastırıladı. Bunnan tısqarı, fayldı joytıw ushın tıshqansha járdeminde onı sebet belgisine kóshirip qoyıw múmkin. Sebetti turaqlı túrde tazalap turıw, yahni kerekli fayllarnigina saqlaw usınıs etiledi, sebebi bulmanǵa jaylastırılǵan fayllar da yadta jay iyeleydi
Máseleler paneli. Jumıs stolining aqırǵı qatarı Panel zadach (Máseleler paneli) dep ataladı hám ol jaǵdayda islep atirǵan máseleler sáwlelendiriledi. Qandayda-bir programma jumısqa túsiriliwi menen máseleler panelinde onıń atı jazılǵan tuyme payda boladı. Tuymediń atı eki bólekten ibarat boladı : programma atı hám sol programma járdeminde redaktorlanıp atırǵan hújjet atı.

At aldında programmanıń piktogrammasi sáwlelendiriledi. Máseleler paneliniń shep múyeshinde Pusk tuymeasi jaylasqan. Bul tuyme Windowstıń bas usınısnamasına kirisiwdi tahminlaydi. Eger tıshqansha kórsetkishin sol tuyme ústine jaylastırsak, «Nachnite kárwan sarayu s najatiya etoy knopki» (Jumıstı sol tuymeni basıwdan baslań ) degen jazıw júzip shıǵadı. Bunnan tısqarı, máseleler panelinde orıs, ingliz yamasa basqa álippelerge ótiw, hám de waqtın kórsetiwshi knopkalar bar.
MASALALAR PANELINI FAOLLASHTIRISH. Máseleler panelin tómendegi usıllar menen aktivlestiriw múmkin:
1) masalalar paneliniń qálegen bos jayında tıshqansha tuymeasini bir basıw ;
2) Ctrl+Esc tuymealar kombinatsiyasın yahni aldın Ctrl hám odan keyin Esc tuymeasini basıw ;
3) ish stoli aktiv bolǵan halda Tab tuymeasini basıw.
Ulıwma bul ush usıl bir-birine ekvivalent emes. Birinshi usıl tek máseleler paneliniń fonın aktivlestiredi. Aqırǵı eki usıl bolsa Pusk (Start) tuymeasini aktivlestiredi. Máseleler paneliniń fonı aktivlashgan waqıtta tómendegi ámellerdi orınlaw múmkin:
• Shift+F10 tuymeler kombinatsiyasın basıp, máseleler paneliniń kontekst usınısnamasın ashıw múmkin;
• ,  tuymeleri járdeminde máseleler panelinde jaylasqan programma tuymelerin ajıratıw hám Enter ni basıp onı jumısqa túsiriw múmkin.
Máseleler panelin ekran shegarasınıń qálegen bólegine: tóbe yamasa tómenge, shep yamasa ońǵa jaylastırıw múmkin. Paneldi basqa bir jayǵa kóshiriw ushın onı tıshqanchaning tuymeshesi menen basıp turǵan halda ekrandıń qandayda bir shegarasına jıljıtamiz. Kerekli shegara boylap tuwrı tórtmuyushning konturı payda bolǵanda, tıshqanchaning tuymechasini qoyıp jiberemiz. Máseleler panelin keńeytiw de múmkin. Onıń ushın paneldiń shegarasınan tıshqansha menen ustap keńeyiwi kerek bolǵan tárepke sudraladi.
WINDOWS TAvSIYANOMA (MENYU) LARI. Windowsda paydalanıwshılar 4 túrdegi usınısnama menen islewi múmkin:
- Windowstıń tiykarǵı bas (Pusk) usınısnaması ;
- barcha obhektlarning kontekst usınısnamaları ;
- dastur usınısnamaları ;
- dastur hám hújjet túńlikleriniń, sonıń menen birge, baylanıs túńlikleriniń basqarıwshı (sistema ) usınısnamaları.
Usınısnama - bul qandayda bir operatsiyanı orınlaw imkaniyatın beretuǵın buyrıqlar kompleksi bolıp tabıladı. Usınısnama bántleri arasında buyrıqlardan tısqarı tómen usınısnamaǵa kirisiw imkaniyatın beretuǵın bántler de bolıwı múmkin. Bul halda biz ierarxik yamasa ichma-ish jaylasqan usınısnama menen isleymiz. Bunı programmalardı jumısqa túsiriw usınısnaması mısalında kóriwimiz múmkin.
Usınısnamalar monıtor ekranında jaylasıwına kóre, vertikal hám gorizontal usınısnamalarǵa bólinedi. Programma túńlikleriniń usınısnaması gorizontal bolıp, ol bas bet qatarınıń tagida jaylasqan bolıp tabıladı.
vertikal usınısnama -joqarıdan tómenge qaray ashılatuǵın usınısnama bolıp tabıladı. Windowsda vertikal usınısnamanıń basqa kórinisi, júzip shıǵıwshı dep atalǵan hám tómenden joqarıǵa qaray ashılatuǵın kórinisi de isletilingen. Sistemanıń tiykarǵı usınısnaması áne sonday usınısnama bolıp tabıladı. Júzip shıǵıwshı usınısnamanıń taǵı bir túri -kontekst usınısnama dep atalib, ol aynanıń qálegen jayında tıshqandıń oń tuymeasini basqanda ashılatuǵın usınısnama bolıp tabıladı.
Usınısnamalar sistemasında jazıwlardı kemeytiw ushın qabıl etilgen shártli belgilewler ámeldegi bolıp olar tómendegiler bolıp tabıladı:
- agar usınısnama bandi kóp noqat (... ) menen tamamlansa, sol bánt orınlanǵanda buyrıqtı anıqlawtırıw ushın mólsherlengen qosımsha baylanıs túńligi ashıladı ;
- agar usınısnama bandi aqırında úshmúyeshlik () belgisi tursa, sol bánt orınlanǵanda qosımsha usınısnama (podmenyu) ashıladı ;
- agar usınısnama bandi kúl reń háriplerde jazılǵan bolsa, usınısnamanıń sol bandi áyne waqıtta aktiv emesligin ańlatadı ;
- agar usınısnama bandi dawamında tuyme atı yamasa tuymeler kombinatsiyası kórsetilgen bolsa, ol halda usınısnamanıń sol bandini usınısnamaǵa kirmasdan turıp klaviatura járdeminde kórsetilgen tuymelerdi basıp orınlaw múmkin ekenin ańlatadı. Bul tuymeler akselerator tuymeler (shortcut keys) dep ataladı ;
- tavsiyanoma bandidagi tiyine sızılǵan hárip qaynoq tuyme (hot key) dep ataladı. Usınısnama aktiv waqıtta klaviaturadan sol harfni basıp tiyisli buyrıqtı orınlaw múmkin;
- agar usınısnama bandi aldında úlken noqat () belgisi bar bolsa, ol bir neshe alg'ternativ rejimlerden birewi tańlanıwı kerekligini ańlatadı.
- agar usınısnama bandi aldında belgisi bar bolsa, ol sol rejim saylanǵanın ańlatadı.

ASOSIY TAvSIYANOMA. Pusk tuymeshesi basılǵanda, ekranda Windows XR dıń jumıs baslawı ushın kerek bolatuǵın tiykarǵı usınısnaması ashıladı. Windows XRda aldınǵı Windows ámeliyat sistemaları menen birdey bolıwı ushın tiykarǵı usınısnamanıń klassik kórinisi hám tek Windows XRga tán bolǵan kórinisleri bar. Ol jaǵdayda programmanı jumısqa túsiriw, hújjetti ashıw, sistema parametrlerin sazlaw, kerekli fayldı tabıw, zárúrli mahlumotlarni alıw hám basqa ámellerdi orınlaw múmkin. tómende biz tek Windows XR ga tán bolǵan tiykarǵı usınısnama bólimleri menen tanısıp shıǵamız.

Usınısnamanıń vse programmq  - Xamma programmalar bandi járdeminde sol kompyuterge ornatılǵan barlıq programmalardı jumısqa túsiriw imkaniyatın beretuǵın ierarxik qosımsha usınısnamaǵa kiritiledi.
May dokument -Meniń hújjetlerim papkasında saqlanıp atırǵan hújjetler dizimin kórsetiwshi aynanı ashıp beredi.
Nedavnoe dokument - Aqırǵı ashılǵan hújjetler dizimin kórsetedi.
May risunki - Meniń súwretlerim papkasında saqlanıp atırǵan súwretler dizimin kórsetiwshi aynanı ashıp beredi.
Ingen nama - Meniń muzıkalarım papkasında saqlanıp atırǵan muzıkalar dizimin kórsetiwshi aynanı ashıp beredi.
May kompyuter - Meniń kompyuterim papkasın ashadı hám kompyuter resurslarini dizimin kórsetedi.
Setevoe okrujenie - Tarmaq sheńberi papkasın ashadı hám ol jaǵdayda xozirda tarmaqta islep turǵan kompyuterler dizimin kóriw múmkin.
Panel upravleniya - Basqarıw paneli kompyuter resurslarini sazlaw, jańalaw, alıp taslaw hám ózgertiw ushın xızmet etetuǵın papkanı ashadı.
Printer, faks - Ulab qoyılǵan yamasa jańa baylanısap atırǵan baspadan shıǵarıw hám faks apparatları dizimin kórsetedi.
Spravka, podderjka - Bul bólim kompyuteringizga ornatılǵan Windows ámeliyat sistemasında islew ushın mahlumotnoma hám usınısnamalar beredi.
Poisk - Suwret, muzıka yamasa video, hújjetler (tekstli fayllar, elektron kestela hám basqalar ), fayl hám papkalarni, kompyuterler hám adamlardı izlep tabıwǵa járdem beredi.
Windowstan shıǵıw ushın tómendegilerdi orınlaw kerek:
- Máseleler paneliniń shep múyeshine jaylasqan Pusk tuymeasi basıladı,
- Ashılǵan usınısnamadan vklyuchenie -buyrıǵı saylanadı.
- Ashılǵan baylanıs túńliginde vklyuchenie (óshiriw) tuymesin tańlaymiz. KONTEKST TAvSIYANOMA. Kontekst usınısnama aynanıń qálegen jayında tıshqanchaning oń tuymeasini basıw járdeminde ashıladı. Bul usınısnama bántleri qaysı element ajıratılǵanı, qanday operatsiya atqarılayotgani hám sol sıyaqlı jaǵdaylarǵa baylanıslı halda ózgeredi. Mısal ushın eger Word tekstlerdi redaktorlaw programmasında qandayda bir sózdi ajıratıp, tıshqanchaning oń tuymechasiga bosilsa, nusqa alıw, kóshiriw, qırqıw operatsiyaların yamasa sol sózdi formatlawtırıw operatsiyaların (shriftti, taza joldı formatlawtırıw buyrıqların ) tańlaw múmkin bolǵan usınısnama payda boladı. sonday etip, tıshqanchaning oń tuymechasini bosgach, siz sol onda ajıratılǵan element menen bolatuǵın múmkinshiligı kóbirek operatsiyalar atların óz ishine alǵan usınısnamaǵa kiriwińiz múmkin. Ádetde, Windowstıń anhanaviy sistemalı usınısnamasınan paydalanıwǵa qaraǵanda, kontekst usınısnama járdemi menen buyrıqlardı orınlaw qolaylaw bolıp tabıladı.
MASALALAR PANELINI SOZLASH. Windowsda máseleler paneliniń ólshemi hám ornın ózgertiw múmkinshiligi bar. Ádetde máseleler paneli jumıs stolining tómen qatarında jaylasqan boladı. Onıń keńligi programmalar tuymelerin bir qatarda jaylastırıw imkaniyatın beredi.
Máseleler panelin keńeytiw yamasa toraytirish tıshqansha járdeminde onıń joqarı shegarasın jıljıtıw menen atqarıladı.
Máseleler panelin jumıs stolining qálegen shegarası boylap jaylastırıw múmkin. Onıń ushın onı tıshqansha járdeminde jumıs stolining kerekli jayına jıljıtamız.
Máseleler paneliniń parametrlerin ózgertiw ushın bas usınısnamanıń kontekst usınısnaması daǵı Svoystva bólimine kiritiledi hám ashılǵan baylanıs túńliginde Panel zadach saxifachasi ashıladı. Kerekli parametrler saylańach Ok tuymesin basıp shıǵıp ketiledi.
Máseleler paneliniń kontekst usınısnaması járdeminde barlıq ashılǵan túńliklerdiń jumıs stolida jaylasıwın basqarıw múmkin. Mısalı, joqarıdan tómenge, shep tárepten ońǵa yamasa kaskad usılında. Máseleler panelinde álippeni almastırıw panelin xamda ayırım programmalardı tez jumısqa túsiriw panelin jaylap qoyıw múmkin. Sonıń menen birge, paneldiń ońında saat hám sanani sazlaw xamda aktiv túrde turǵan apparatlar hám programmalar belgilerin shıǵarıp qoyıw múmkin. Mısalı, antivirus programması, USB portı arqalı jalǵanǵan apparatlar yamasa tarmaq islep atirǵanı haqqındaǵı belgilerdi.
WINDOWS DARCHALARI TURLARI. Windowsda kórinisine qaray túńlikler bir neshe túrge bólinedi. Bular programma túńlikleri, ekilemshi túńlikler hám baylanıs túńlikleri.
Programma túńlikleri ólshemlerin ózgertiw múmkinligi hám usınısnama qatarınıń bar ekenligi menen basqa túńliklerden parıq etedi.
Ekilemshi túńlikler (olardı taǵı hújjet túńligi yamasa jumıs tarawı xam dep ataydılar ) programma túńlikleri ishinde ashıladı hám ol jaǵdayda tekst, suwret, elektron kesteler, fayllar dizimi sıyaqlılar jaratıladı yamasa suwretlenedi.
Baylanıs túńlikleri kompyuter hám paydalanıwshı arasında mashqalalı jaǵdaylar júz bergeninde baylanısıw ushın ashıladı. Mısalı : qandayda bir fayldı saqlap qo'ymasdan programma jumısın tamamlaw buyrıǵın berilgende yamasa fayl hám papkalarni óshiriw buyrıǵın bergende, sol buyrıqtı tastıyıqlaw ushın ashıldı. Kóbinese qandayda bir usınısnama buyrıǵı ush noqat menen tawsıladı, eger sol buyrıqtı jumısqa túsirilse, bunday túrde xam baylanısıw aynası ashıladı. Ádetde bunday túńliklerdiń ólshemlerin ózgertirip yamasa máseleler paneline túsirip xam bolmaydı.
Programma túńligi. Windowsda hár bir programma yamasa papka óz túńligine iye. Ayna bul paydalanıwshı islep atirǵan qandayda bir programmaǵa tiyisli bolǵan ekrandıń suwretleytuǵın ajıratılǵan tórtmuyush formasındaǵı bir bólegi bolıp tabıladı. Aynanıń úlkenligi de qálegen, de belgilengen (bul baylanıs túńligi ushın ) ólshemlerde bolıwı múmkin. Ayna pútkil ekrandı yamasa onıń bir bólegin iyeleydi. Bahzan bir ǵana ekranda bir neshe programmalar túńligi ashılǵanın kóremiz. Túńlikler bir-birin jasırıp turıwı múmkin, biraq qaysı bir aynaǵa shaqırıq etilse, sol aldınǵı planǵa jıljıb aladı.
Xar bir programma yamasa papka túńligi ekranda 3 qıylı kóriniste kórinetuǵın bolıwı múmkin: bular, ekrandı tolıq iyelegen xolat, bir bóleginde jaylasqan xolat hám máseleler paneline túsirip (tugib) qoyılǵan xolatlar bolıp tabıladı.
Aynanıń joqarı bólegi - bas bet bólegi dep ataladı. Bas bet bóleginiń shep múyeshinde ayna usınısnamasınıń belgisi jaylasqan. hár bir programma óziniń arnawlı belgisine iye. Bul belginde tıshqansha bir bosilsa, ayna usınısnaması ashıladı. Ayna usınısnaması ayna kórinisin hám xolatini ózgertiriwshi buyrıqlardı óz ishine alǵan. Ayna usınısnamasın, sonıń menen birge, aynanıń bas bet bóleginde tıshqanchaning oń tuymeasini bir ret basıw menen de ashıw múmkin. Bas bet qatarı ústinde tıshqansha eki ret bosilsa, programma túńligi pútkil ekranǵa yoyiladi. Keyingi eki ret basıw bolsa aynanıń aldınǵı ólshemin tiklaydi. Eger ayna ekrandı bir bóleginde jaylasqan bolsa, ol túrde onı basınan tıshqansha menen «ushlab» ekran boylap qózǵaw múmkin. Bunda aynanıń ólshemleri ózgeriwsiz qaladı.
Aynanıń bas bet bóleginde programma yamasa hújjettiń atı jazıladı. Bas bet bóleginiń ońında shep tárepten ońǵa ush tuyme bar:
- aynanı piktogramma kórinisinde jıynaw hám máseleler paneline jaylastırıw (svernut);
-aynanı úlken etip ashıw (razvernut) yamasa
-taǵı óz holiga qaytarıw (vosstanovit);
-aynanı jabıw(zakrqt);
Programma usınısnaması. Xar bir programma túńliginiń bas bet qatarınan keyin, ádetde sol programma múmkinshiliklerin suwretleytuǵın usınısnamalar jaylasadı. Bunday usınısnamalardıń bir neshe bántleri (mısalı : Fayl, Pravka, vid, Spravka hám basqalar ) bolıp, olarda tiykarınan sol programmanıń buyrıqları saqlanadı. Mısalı : Fayl bóliminde Sazdat, Otkrqt, Soxranit, Pechat hám basqalar.
Ásbaplar (úskeneler yamasa qurallar ) paneli. Xar bir programma túńliginiń ásbaplar paneli ádetde, sol programma usınısnamasınıń vid -Paneli instrumentov buyrıǵı járdeminde basqarıladı. Ásbaplar paneli aynanıń qandayda bir shegarası boylapyoki bólek ayna kórinisinde sáwlelendirilgen boladı. ALOHIDA DARCHA KO'RINISHIDAGI ASBOBLAR PANELIhosil qılıw ushın tıshqansha menen sol paneldi shep shegarasında jaylasqan vertikal sızıqshasınan ustap aynanıń jumıs tarawına keltiremiz vasichqonchani qoyıp jiberemiz.
Eger ásbaplar paneli programma túńligi keńliginen qısqa bolsa, paneldi gorizontal boyınsha jıljıtıw múmkin. Onıń ushın shep shegara daǵı ekilik sızıqshanı basıń jáne onı oń yamasa shepke háreketlantiring.
jaǵday qatarı. Ol programma jaǵdayın sáwlelendiredi. Ámelge asırılıwı múmkin bolǵan operatsiyalar haqqında aldınan bahzi mahlumotlarni shıǵarıp beredi. Sol ondagi informaciyanı (mısalı, kursordıń hújjet degi jaǵdayın ), sonıń menen birge arnawlı tuymeshelerdi (basılǵan -bosilmagan) jaǵdayın kórsetip beredi.
Túńliklerdiń shegarası. Tıshqansha menen ayna shegarasın ilib alǵan halda onıń ólshemin gorizontal hám vertikal boyınsha ózgertiw múmkin. Biraq ayna shegaraları júdá jińishke bolǵanı ushın ayna ólshemin onıń tómengi oń múyeshin ilib alıp ózgertiw qolaylaw bolıp tabıladı. Bul múyesh tıshqansha kursorı menen ilib alıw ańsat bolıwı ushın arnawlı úlkenlestirilgen ólshemde tayarlanǵan.
FAYLLAR GURUHINI AJRATISH. Fayllar dizimin ańlatatuǵın qálegen papka túńligindegi hámme fayllardı ajıratıw ushın Pravka (Redaktorlaw ) usınısnamasınıń vqdelitg' vse (hámmesin ajıratıw ) buyrıǵın tańlaw kerek. Onıń ushın CtrlA tuymeler birikpesin da isletiw múmkin.
Izbe-iz jaylasqan fayllar toparın ajıratıw ushın, aldın birinshi fayl ajratıladı, keyin shift tuymeasini basqan halda aqırǵı fayl saylanadı.
Bólek fayllardı ajıratıw ushın Ctrl tuymeasini basıp turǵan halda kerekli fayllardıń atları ústinde tıshqansha tuymeasini basıw kerek.
Ajıratılǵan fayllardı ajratilmagan ajratilmaganlarni bolsa ajıratılǵan kóriniske keltiriw ushın Pravka usınısnamasınıń Obratitg' vqdelenie buyrıǵı tańlanıwı kerek.
FAYLLARNI KO'CHIRISH vA NUSXASINI OLISH. Kóshiriw hám nusqa alıw fayllar menen islew waqtında eń kóp isletiletuǵın ámeller bolıp tabıladı. Fayldan nusqa alıw waqtında túp nusqa eski jayında saqlanıp qaladı hám jańa jayǵa fayldıń nusqası kóshiriledi. Kóshiriw waqtında bolsa túp nusqa jayınnan óshiriledi hám kórsetilgen jayǵa onıń nusqası kóshiriledi.
Fayllardı kóshiriw hám nusqasın alıw ushın tómendegilerdi orınlaw kerek:
- Nusqası alınatuǵın fayl (lar) ni ajıratıw ;
- Nusqa alıw ushın ayna daǵı ásbaplar panelinen Kopirovat, kóshiriw ushın bolsa vqrezat buyrıǵın tańlaw ;
- Fayl nusqası jaylastıriletuǵın apparat yamasa papkani tańlaw ;
- «Ásbaplar paneli»den vstavit buyrıǵın tańlaw.
Fayl nusqasın alıwdıń yamasa kóshiriwdiń basqa usılları da bar.
- Fayl saylanadı hám Fayl usınısnamasınıń Otpravit- Jıberiw buyrıǵı saylanadı. Ashılǵan tómen usınısnamadan qaerga jıberiw kerekligi kórsetiledi.
- Fayl atında tıshqanchaning oń tuymeasi basıladı hám ashılǵan kontekst usınısnamadan Otpravit-Jıberiw buyrıǵı saylanadı. Ashılǵan bólim usınısnamadan qaerga jıberiw kerekligi kórsetiledi.
- Fayldı tıshqansha járdeminde de kóshiriw múmkin. Bul usıl Drag and drop- jıljıtıw hám qoyıp jiberiw dep ataladı. Onıń ushın tańlap alınǵan fayl atı ústine kórsetkishni alıp barıp, tıshqansha tuymeasi basıladı hám kerekli jayǵa jıljıtıladı, keyininen tıshqansha tuymeasi qoyıp jiberiledi.
- Joqarıdaǵı usıl menen nusqa alıw ushın jıljıtıw waqtında klaviaturanıń Ctrl tuymeasi da birge basıladı hám kerekli jayǵa jıljıtıladı, keyininen tıshqansha tuymeasi qoyıp jiberiledi.
Bunnan tısqarı bul ámellerdi klaviatura hám programma usınısnamaları járdeminde xam ámelge asırıw múmkin.
FAYL NOMINI O'ZGARTIRISH. Qálegen papka yamasa Provodnik túńliklerinde tómendegilerdi orınlaw kerek:
- Aynada atı ózgertiriletuǵın fayl yamasa papka saylanadı.
- Fayl atı yamasa papka atı ústinde tıshqansha tuymeasi taǵı bir ret basıladı.
- Jańa at klaviaturadan kiritiledi.
- Enter basıladı.
Basqa jolı : aynada atı ózgertiriletuǵın fayl yamasa papka saylańach Fayl usınısnamasınıń Preimenovat buyrıǵı saylanadı hám jańa at teriledi hám Enter basıladı.
Jumıs stolidagi belginiń atınıń ózgertiw ushın, aldın sol belgi saylanadı, keyin onıń atı ústinde tıshqansha basıladı hám jańa at kiritiledi.
Sol islerdi kontekst usınısnaması arqalı xam orınlaw múmkin, onıń ushın saylanǵan fayl yamasa papka kontekst usınısnamasında Preimenovat buyrıǵı saylanadı hám jańa at teriledi.
FAYLLARNI YO'QOTISH. Windowsda joǵatılǵan fayl jumıs stolidagi Korzina atlı papkaǵa kóshiriledi. Korzina bosatilmaguncha joǵatılǵan fayllar ol jaǵdayda saqlanıp turadı. Usınıń sebepinen tosattan joǵatılǵan fayl taǵı qayta tikleniwi múmkin.
Fayl yamasa fayllar toparın joytıw ushın joytılatuǵın fayllar ajratıladı hám tómendegi ámellerden qálegen biri atqarıladı :
- Klaviaturadan Delete tuymeasini basıladı ;
- Fayl usınısnamasınıń Udalit (Joytıw ) buyrıǵı saylanadı ;
- Ásbaplar panelindegi qayshı suwretili (Buferge kóshiriw) ásbapı basıladı ;
- Kontekst usınısnamasınıń Udalit buyrıǵı saylanadı.
Sonnan keyin ekranda joytıwdı tastıyıqlaw ushın soraw túńligi ashıladı. qılıp atırǵan jumısıńızdı tastıyıqlaw ushın De (awa ) tuymeasini basıp juwap beriledi.
Taǵı bir usılı, eger jumıs stolidagi Korzina belgisi kórinip turǵan bolsa, ol halda joytılatuǵın fayllardan birin tıshqansha járdeminde súyrep sol Korzinaga taslasak, ajıratılǵan barlıq fayllar joytıladı.
Joǵatılǵan fayllardı qayta qayta tiklew. Onıń ushın jumıs stolidagi Korzina belgisi ústinde tıshqanshanı eki ret basıladı. Ekranda Korzina túńligi ashıladı. Sonnan keyin, ayna daǵı joǵatılǵan fayllar diziminen kereklisin tawıp, onı ajıratıw kerek hám Fayl usınısnamasınan vosstanovit (qayta qayta tiklew) buyrıǵı saylanadı. Bunıń ornına fayl atında tıshqanchaning oń tuymeasini da basıw múmkin. Ashılǵan kontekst usınısnamadan vosstanovit buyrıǵı saylanadı.
Korzinani bosatish ushın jumıs stolida Korzina belgisi ústinde tıshqanshanı eki ret basıladı. Ekranda Korzina túńligi ashıladı. Sol ayna daǵı Fayl usınısnamasınıń Ochistit korzinu (Sebetti tazalaw ) buyrıǵı saylanadı. Korzinani tazalawdıń basqa usılı xam bar, onıń ushın Korzina belgisi ústinde tıshqanchaning oń tuymeasi basıladı. Ashılǵan kontekst usınısnamadan Ochistit korzinu buyrıǵı saylanadı.
DISK, FAYL vA PAPKALAR HAQIDA MA'LUMOTNI KO'RISH. Jumıs stolida qandayda bir fayl yamasa papka haqqındaǵı mahlumotni kóriw ushın onıń kontekst menyusındaǵı svoystva bólimine kirisiw kerek. Disklar haqqındaǵı mahlumot May kompyuter papkasında alınadı.
Qálegen papka yamasa Provodnik túńliklerinde odaǵı fayllar haqqında mahlumotni kóriw ushın Ásbaplar panelindegi Tablitsa (Keste) ásbapınan yamasa vid usınısnaması daǵı Tablitsa buyrıǵınan paydalanıw kerek. Fayl haqqındaǵı tolıq mahlumotda onıń atı, ólshemi, túri, jaratılǵan yamasa aqırǵı ózgertiwler kiritilgen sánesi, waqıtı hám basqalar kórsetiledi. Dizim degi fayllar ádetde álippe boyınsha tártiplenip jazıladı. Bunda aldın papkalar keyininen fayllar dizimi suwretlenedi. Tártiplewdiń basqa kórinislerin ornatıw ushın sol ayna daǵı vid usınısnamasınıń Uporyadochit znachki (Belgilerdi tártiplew) buyrıǵınan paydalanıw kerek.
FAYLLARNI IZLASH. Windowsda fayldı izlew ushın onıń atındaǵı bir neshe simvolni kirgiziw jetkilikli. Atında sol simvollar bar bolǵan barlıq fayllar dizimi ekranǵa shiǵarıladı. Bunnan tısqarı, eger sol fayl atınıń unutgan bolsańız -ol, lekin onı qashan jazılǵanın bilseńiz, fayldı jazılǵan kúnine kóre qıdırıwıńız múmkin.
Fayldı izlew ushın :
1. Jumıs stolida Pusk tuymeasini basıp, ashılǵan usınısnamadan Poisk (Izlew) buyrıǵın saylań.
2. Ashılǵan Rezultat poiska (izlew nátiyjeleri) atlı aynanıń shep tárepindegi Siz neni tabıwdı xoxlaysiz? bólimindeaxtarayotgan ob'ektińizdi saylań. Mısalı : Fayl papki (Fayllar hám papkalar) qatarın saylań.
3. Ekranda qıdırıwdı bir yamasa barlıq belgiler boyınsha ámelge asırıw bólimi payda boladı. Ol jerge
- faylning tolıq atınıń yamasa onıń bir bólegin;
- fayldagi qandayda bir sóz yokijumlani;
- qidiriladigan disk (lar) atınıń ;
- oxirgi ózgertirilgen sánesi yamasa diapazonın ;
- taxminiy ólshemin
hám basqa kriteriylardan bir yamasa bir neshesin kiritiń.
4. Aqırında Naytiklavishasida tıshqanshanı bir basıń. Izlew nátiyjesi aynanıń ońında kórinedi.
Tabılǵan fayllar diziminen kerekli fayldı ashıw ushın onıń belgisi ústinde tıshqanshanı eki ret basıw kerek. Poisk buyrıǵın qálegen papka yamasa Provodnikdarchasidagi úskeneler panelinde jaylasqan Poisk tuymesi járdeminde de ashıw múmkin.
KATALOG (PAPKA) HOSIL QILISH. Windowsda kataloglar papkalar dep ataladı. Jańa papka payda etiw ushınixtiyoriy papka yamasa Provodnik túńliklerinen paydalanıp tómendegi islerdi atqaramız :
- Jańa papka payda etiwshi bolǵan apparatqa yamasa papkaga ótiń.
- Fayl usınısnamasınıń Sazdat (Jaratıw ) buyrıǵın saylań.
- Ashılǵan tómen usınısnamadan Papku qatarın saylań. Ekranda Novaya papkanomi menen jańa papka belgisi payda boladı.
- Papkaga at beriń.
Jańa papka jaratıwdı kontekst usınısnaması járdeminde xam ámelge asırıw múmkin. Bul usıl ásirese jumıs stolida papka jaratıwda qol keledi.
HUJJATNI OCHISH vA SAQLASH. Windowsda hújjetti ashıwń bir neshe qıylı usılı bar. Siz tómendegilerdiń qandayda birsidan paydalanıwıńız múmkin:
- Jumıs stoli yamasa qálegen qandayda bir papka túńliginde hújjet atı yamasa aldındaǵı belgisi ústinde tıshqanshanı eki ret basıń.
- Pusk tuymeasini basıp, ashılǵan usınısnamadan May dokumenti-Meniń hújjetler qatarın saylań. Onıń tómen usınısnamasında aqırǵı isletilingen 15 ta hújjet atlarınıń dizimi beriledi. Kerekli hújjet atında tıshqansha basıladı.
- Windows ortalıǵında isleytuǵın qálegen programma túńliginde Fayl usınısnamasınıń Otkrit -Ashıw buyrıǵın jumısqa túsiriń hám ashılǵan aynada kerekli fayl atınıń saylań xamda Otkrit tuymesin basıń.
- Birpara programmalardıń Fayl usınısnamasınıń aqırǵı qatarlarında sońǵıko'rilgan bir neshe hújjet dizimi beriledi. Usılardan kereklisin tańlawıńız múmkin.
Windowsda hújjetti saqlawdıń xam bir neshe qıylı usılı bar. Mısalı : hújjetti óz atı menen ózi saqlanıp turǵan jayına qayta saqlaw ushın Fayl usınısnamasınıń Soxranit buyrıǵın yamasa úskeneler panelindegi disketa suwretin tańlaw jetkilikli.
hújjetti basqa jayǵa yamasa basqa at menen saqlaw ushın Fayl usınısnamasınıń Soxranit kak buyrıǵın tańlaw kerek. Ashılǵan baylanıs túńliginde hújjet saqlanıwı kerek bolǵan apparat hám papka atı ashılatuǵın dizimnen saylanadı. hámme parametrler ornatılǵannan keyin ayna daǵı Soxranit - Saqlaw tuymeasi basıladı.

2. Operatsion sistemalar hám olardıń túrleri. Windows operatsion sistemasında fayllar menen islew

Joba :
1. Operatsion sistemalar hám olardıń túrleri.
2. Windows operatsion sistemasınıń shańaraǵı
3. Windows operatsion sistemasında fayllar menen islew
4. Utilita hám drayverlar

Tayansh sóz dizbegiler: operatsion sistema, interfeys, paydalanıwshı interfeysi, disktı basqarıw, baylanıs, jumısqa júklew, UNIX, LINUX, Mac ios, Windows, MS DOS, menyular, kontekst menyu, bas menyu, okno, fayl, fayl ólshemi, fayl keńeytpesi, jarlıq, papka, utilita, drayver, defregmentatsiya, format.

1. Operatsion sistemalar hám olardıń túrleri.
Operatsion sistema kompyuter jumısqa túsiriliwi menen júkleniwshi sonday bir programmaki, bul programma paydalanıwshına kompyuter menen mulokat etiw quralı bolıp xızmet etedi, onıń barlıq kurilmalari jumısın basqarıw imkaniyatın beredi. Operatsion sistema járdeminde operativ yaddan paydalanıw, disklardan informaciyalardı oqıw hám informaciyalardı disklarǵa jazıw, ámeliy programmalardı jumısqa túsiriw hám sol sıyaqlı túrli islerdi ámelge asırıw múmkin. Operatsion sistemaǵa mútájlik bar ekeniniń tiykarǵı sebebi, yukoridagi islerdi orınlaw ushın kompyuterdiń kuyi boskichdagi júzlegen yeki mińlaǵan elementar ámellerdi orınlawǵa tuwrı keledi.
Mısalı, disk jurgiziwshi yamasa vinchestr kurilmalari disktı aylantıriwshı dvigatellerin jumısqa túsiriw yamasa toqtatıw, oqıw kurilmalarini disktıń qandayda bir tsilindiriga ótkeriw, oqıw kurilmalaridan birin tańlaw, informaciyanı disk yulidan kompyuterge oqıw sıyaqlı elementar ámellernigina “tushinadi”. Sol sebepli qandayda bir fayldı bir disktan boshka diskka jazıp kúyiw sıyaqlı ápiwayı process da, disk jurgiziwshi jumısları menen baǵlıq mińlaǵan ámellerdi, olardı qadaǵalawı menen baǵlıq ámellerdi, disktaǵı fayllardıń jaylasıw kesteinen informaciyanı izlew hám kayta islew ámellerin hám taǵı bir kancha ámellerdi uz ishine aladı. Bunnan tashkari tómendegilerdi de esapqa alıw kerek:
• turli formatlı disklar ámeldegi bolıp, olardıń hár biri menen operatsion sistema isley biliwi shárt. Paydalanıwshı ushın bolsa hár kanday formatlı disketler menen islew procesi birdey keshiwi kerek.
• diskdagi hár bir fayl uz urniga iye, biraq olardıń disktıń kayerida jaylasqanlıǵın paydalanıwshı biliwi shárt emes, fayllardıń jaylasıw kestein shólkemlestiriw, informaciyanı izlew, fayllarǵa jay ajıratıw sıyaqlı islerdi operatsion sistema ámelge asıradı.
• nusxa alıw programması jumısı vaktida bir neshe o'nlab arnawlı jaǵdaylarǵa dus keliniwi múmkin, mısalı informaciyanı oqıw yamasa jazıw daǵı qátelik (disktaǵı kerekli informaciya jaylasqan birpara yullarning isten chikishi), disk jurgiziwshilerdiń jumısqa tayer emesligi ( disk urnida emes), nusqa olinayotgan fayl ushın diskta jay yukligi hám xakazo. Áne sol barlıq jaǵdaylardan chikish jumısların orınlaw hám paydalanıwshına bul xakda kerekli xabar berip barıw kerek.
Operatsion sistemanıń tiykarǵı waziypası paydalanıwshın onıń orınlawı hám ulıwma biliwi de kerek bulmagan yukoridagi zerikarli hám de júdá quramalı jumıslardan tek etiw, kompyuter menen mulokot etiwde qolaylıqlar jaratıw bolıp tabıladı. Bunnan tashkari, operatsion sistema fayllardı kóshiriw yeki baspaǵa chikarish, kerekli programmalardı operativ yadqa júklep jumısqa túsiriw hám basqarıwdı olarǵa uzatıw, operativ yadtı programma jumısı sońǵında bosatib basqarıwdı taǵı ózine alıw sıyaqlı islerdi de atqaradı.

Házirgi waqıtta operatsion sistemanıń bir neshe túrleri bar. Mac OS X operatsion sisteması, Linux-operatsion sisteması, Unix operatsion sisteması, Windows shańaraqları keń tarkalgan bolıp bular o'znavbatida bir neshe túrlerge bolınıp ketedi.

Mac OS X operatsion sisteması Macintosh firması kompyuterler islep shıǵarıwdı baslaǵannan keyin, 1984 jıldan baslap Apple firmasınıń Mac OS X operatsion sistemasın islep shıǵıw baslandı. Bul Mac OS X den paydalanıwda normativ qolaylıqlar jaratıw ushın jańa GUI (grafik interfeys) lar model retinde paydalanildi. Mac OS X operatsion sistemasınıń eń aqırǵı versiyası, kóp funktsiyalı operatsion sistema bolıp,
Apple dıń kompyuterleri ushın mólsherlengen

31-súwret. Mac OS Apple dıń tiykarǵı ayna kórinisi.

Mac OS X Macintoshning aldınǵı versiyaları barlıq múmkinshiliklerin óz ishine alıp, sapalı suwret belgileri, elektron pochta, az waqıt-layn haridlar, optikalıq disklarǵa jazıw hám keńeytirilgen multimedia múmkinshiliklerin óz ichga aladı.
Mac OS X tómendegi funktsiyalarǵa iye:
• Jumıs stol jańa qıdırıw texnologiyası
• Gadjetlar dep atalǵan jumıs stolidagi instrementlar panelin
• Ishki operativ Veb-brauzer
• Ata-ana qadaǵalawı
• Mashina waqıtı dep atalǵan islep shıǵılǵan rezerv programması
• 3-D jeke video hám audio konferenciya
• Spam xabarlardı jónge salıw etiwshi fil'tr programması
• Bluetooth smartfon basqa mobil apparatlar menen isleytuǵın kontaktlar dizimi
• Internette nama esitiwshi yamasa video ko'ruvchi Quick Time dıń eń aqırǵı versiyası
• Windows tarmaq jalǵanıwı hám Windowstıń hújjetleri menen islew UNIX operatsion sisteması
UNIX 1970 jıldıń baslarında Bell Laboratoriyası ilimpazları tárepinen jaratıldı. Kommerciya bazarında UNIX federal qaǵıydaları normalari sebepli aktiv úgit-násiyatlaw qadaǵan etildi. UNIX kóp sanlı kolledj jáne onıversitetlar ushın litsenziya aldı. UNIX hár qıylı daǵı kompyuterler ushın mólsherlengen edi. 1980 jılda telefon kompaniyaları sınıwınan keyin (deregulirovanie) UNIX texnikalıq hám programmalıq kompaniyalar tárepinen kóplegen litsenziyalarǵa iye boldı. Bul operatsion sistemanıń geyparaları ámeldegi bolıp, bir-birinen azǵantay parıq etedi. Programmistler UNIXning bir versiyasınan basqasına ámeliy programmalıq támiynattı kóshirip atırǵan waqıtta programmanı qayta jazıwǵa tuwrı keledi. UNIXning birpara versiyalarında buyrıqlar qatarı berilgen bolsa, kóbisinde paydalanıwshınıń grafik interfeyslerin usınıs etedi.

32-súwret. UNIX operatsion sisteması

UNIXning kóplegen versiyalarında paydalanıwshınıń grafik interfeysleri bar.

Búgingi kúnde hár túrlı ólshem degi kóplegen kompyuterlerde UNIX operatsion sisteması bar.
Paydalanıwshılar operatsion sistema maslasıwshılıǵı hám támiynatı sebepli UNIX menen islesedi. SUN hám IBM sıyaqlı óndiriwshiler jeke kompyuterler hám jumısshı stanciyalardı UNIX operatsion sisteması menen birge satıwıp atır.

LINUX-operatsion sisteması

LINUX-tez ósip baratırǵan operatsion sistemalardan biri bolıp tabıladı. Linux 1991 jılda jaratılǵan bolıp, kóp wazıypalı, ataqlı, UNIX operatsion qatlamına kiretuǵın operatsion sistema bolıp tabıladı. Tiykarǵı operatsionga qosımsha túrde Linux óz ishine kóplegen programmalastırıw tillerin hám xizmetker qural (utilita) larni óz ishine aladı. Linux operatsion sistemalar sıyaqlı programmalar múlkshilik programmalıq ónim emes. Linux ashıq kodlı programmalıq támiynat bolıp, Bul kodtı ózgertiw hám qayta bólistiriw ushın usınıs etiledi. Programmalıq támiynattıń ishki kórsetpelerin hám qayta bólistiriliwiniń sheklewleri tuwrısında hesh qanday avtorlıq huqıqı joq. Kóplegen programmistler UNIXning eń jaqsı versiyaların tayarlaw ushın Linuxni ózgertiw hám qayta bólistiriw jumısların aparıwǵan. Aktivatorlarning ashıq kodlı programmalıq támiynattan paydalanıwınıń eki tiykarǵı abzallıqları ámeldegi: programmalıq támiynattı ózgertiriwshiler basqalar menen programmalıq támiynat múmkinshiliklerin jaqsılaw hám paydalanıwshılardıń programmalıq támiynatqa bolǵan mútajliklerin qandırıw múmkinshiligine ıyelesedi.

33-súwret Linuxda paydalanıwshınıń ajıratılǵan interfeysi

Operatsion sistema (OT) kompyuter apparat resursları arasında barlıq iskerligin muwapıqlastırıw ushın kórsetpeler beretuǵın programma quramı esaplanadı. Kóplegen kompyuter qosıw hám óshiriw, apparatlar konfiguratsiya qılıw, yadtı basqarıw, wazıypalardı muwapıqlastırıw, fayl basqarıw jumıs iskerligin monıtorıń qılıw, tarmaq qawipsizligin támiyinlew, internet jalǵanıwın ornatıw hám basqa qurallardı basqarıw hám soǵan uqsas wazıypalardı óz ishine aladı. Operatsion sistemalar optikalıq disk yamasa mobil' flesh-yad tasıwshıları járdeminde islewi múmkin bolsada, ko'pkina jaǵdaylarda operatsion sistema ornatılǵan hám kompyuterdiń qattı diskında jaylasqan boladı.
Avtonom operatsion sistemalar - stol kompyuterlerine, noutbuklarga, jeke kompyuterlerge yamasa mobil apparatlarǵa jalǵanatuǵın kompyuterler bolıp tabıladı.
Birpara operatsion sistemalar klientler dep ataladı, sebebi olar tarmaq operatsion sistemalar menen birgelikte isleydi. Sistemada isleytuǵın klient tarmaq menen hám tarmaqsız islewi múmkin.
1. Windows operatsion sistemasınıń shańaraǵı
Windows - bul operatsion sistema (OT), yaǵnıy arnawlı programma bolıp, ol insan menen kompyuter ortasında baylanısti ornatadı hám de kompyuterdiń barlıq apparatlarınıń jumısın basqaradi. Operatsion sistemanıń túrleri júdá kóp, mısalı MS DOS 1. 0 den MS DOS 6. 22 ge shekem, OS/2, UNIX, LINUX hám taǵı basqalar.
Operatsion sistemalardan eń belgilileri bul Microsoft firmasınıń MS DOS hám Windows programmaları, Apple firmasınıń Macintosh programması, UNIX hám LINUX programmaları esaplanadı. Bulardan eń kóp tarqalǵanı MICROSOFT kompaniyasınıń Windows operatsion sistemaları bolıp tabıladı.
Windows - bul anglichan sóz bolıp, “áynekler” degen mánisti ańlatadı, yaǵnıy Windows sistemasında barlıq programmalar «oyna» kórinisinde isleydi.
Windows - Microsoft (MS) firmasınıń programma jemisi bolıp, arnawlı tayarlıqqa iye bolmaǵan kompyuterden paydalanıwshılar ushın mólsherlengen operatsion sistema bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı maqseti - kompyuterden paydalanıwdı ılajı bolǵanınsha soda, úyreniw ushın ańsat hám qolay, usınıń menen birge paydalanıwshına múmkin shekem keń múmkinshilikler jaratıw holiga keltiriw bolıp tabıladı. Házirgi kúnde usı talaplarǵa juwap beretuǵın operatsion sistema bul - MS Windows XR grafik operatsion sisteması esaplanadı.
1980 jıllar ortalarında Microsoft paydalanıwshınıń grafik múmkinshilikleri ámeldegi bolǵan Windowstıń birinshi versiyaların shıǵardı.
Windows 3. x 1990 jıl
Windows NT 3. 1 1993
Windows 95 1995
Windows 98 1998
Windows Millennium Edition 2000 •
Windows 2000 Professional 2000
Windows XP 2001
Service Pack 2 2004
Windows vista 2006/2007
Windows 7 2009
Windows 8
Windows 10 2015
Házirgivaqtdaavtonomoperatsiontizimlarqatoriga - Windows 7, Windows 8, Windows 10, Mac OS X, UNIX hám Linuxlarkiradi. Basqaavtonomoperatsiontizimlartarmaqningkichikqisminitashkiletuvchimilliysug'urtavakichikbiznesiste'molchilaritarmaqimkoniyatlarinihamo'zichigaoladi. Sondanberi Microsoft hardoim Windowsningyangilanganversiyalarinidiagnostika, avtomatikalıqo'rnatish, plastifitsirlanganxavfsizlikvaqulaylanganfoydalanuvchiinterfeyslarimavjudbo'lganinnovatsionxususiyatlargaegaqilibchiqarmoqda.
Windows 7 paydalanıwshıishtajribasiniyaxshilovchibirnechtadasturlardantashkiltopgan. Ko'pkinafoydalanuvchilarquyidagi Windows 7 ningversiyalaridanbirinitanlaydilar: Windows 7 Starter, Windows 7 Home Premium, Windows 7 Ultimate, or Windows 7 Professional.

Windows 7 Starter-netbuklarvaboshqakichikportativkomp'yuterlaruchunqo'llaniladi. Windows 7 paydalanıwshılargafayllarniqidirishqulayligini, printervaboshqaqurilmalargaulanishni, internetgelokaltarmaqvasimsizaloqaorqaliulanishimkoniniberadi. Windows ningbunashriodatdayangikomp'yuterlargao'rnatiladivachakanasavdodo'konlaridansotibolishmumkinemas.

Windows7 HomePremium Windows7 Starter ningbarchaimkoniyatlarinio'zichigaoladi. Sonıń menen birge Aero Flip 3 D joqarıaniqlikdagifil'mlaryaratishimkoniniberadi.

34-súwret. Windows 7 Ultimate
Windows 7 Ultimate - Windows 7 Home Premium fayllardı saqlap qoluvchi qosımsha múmkinshiliklerden tısqarı 35 ta tiller kompleksin da óz ishine aladı.
Windows operatsion sisteması funktsiyaları.