Industrial iqtisodiyot

 
12.2. Moddiy resurslardan samarali foydalanish masalalari 
Ijtimoiy ishlab chiqarish va uning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan korxona 
faoliyatining samaradorligini oshirishda moddiy resurslardan oqilona 
foydalanish 
alohida 
ahamiyat 
kasb 
etadi. 
Moddiy 
resurslardan 
foydalanishning juda ko‘p yo‘llari mavjud bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: 
1.
Moddiy resurslardan kompleks (har taraflama) foydalanish; 
2.
Chiqindilardan yoki ikkilamchi xomashyo va materiallardan 
foydalanish. 
Xomashyo va boshqa aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash 
uchun dastavval fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish kerak. Eski 
texnikani yangi texnika bilan almashtirish, ayniqsa, hozirgi zamonda 
rivojlangan xorijiy mamlakatlar texnologiyasini joriy etish zarur. Bu borada 
hozirgi paytda respublikada anchagina ishlar amalga oshirilmoqda. Rossiya, 
Germaniya, AQSH, Yaponiya, Fransiya, Janubiy Koreya, Turkiya, Italiya va 
boshqa bir qator davlatlar bilan hamkorlikda sanoat korxonalari texnik va 
texnologik jihatdan yaxshilanmoqda. Korxonalarda ishlab chiqarish 
jarayonini 
kompyuterlashtirish 
kuchaymoqda. 
Ba’zi bir mashina-
mexanizmlar modernizatsiya qilinmoqda. Ishlab chiqarish jarayonlari 
takomillashmoqda. Bu esa korxonalarda ishlovchilarning malakasini 
oshishiga ta’sir ko‘rsatmoqda, oqibatda har bir mahsulot birligiga 
sarflanayotgan mehnat buyumi kamaymoqda. Xomashyo, yoqilg‘i, 
energetika resurslari, ya’ni aylanma fondlarning yaxshi ishlatilishi tufayli 
katta samara olish borasida faqat texnikaviy omillargina katta o‘rin 
tutmasdan, ijtimoiy-iqtisodiy omillar ham yetarli rol o‘ynaydi. 

---

202 
Aylanma fondlardan samarali foydalanishda xo‘jalik mexanizmining 
ahamiyati katta. Xususan, rejalashtirish, baholash, moliyalash, kreditlash, 
xo‘jalik hisobini yuritish, boshqarish, moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish 
kabi xo‘jalik mexanizmining elementlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Aylanma 
fondlardan oqilona foydalanish uchun raqobatni joriy etish kerak. Raqobat 
esa mahsulotni eng sifatli, eng arzon va ko‘plab ishlab chiqarish vositasidir. 
Raqobat bo‘lishi uchun bir xil mahsulotni ishlab chiqaradigan korxonalar 
soni ko‘p bo‘lishi kerak. 
Aylanma fondlardan rejaviy foydalanishni tashkil qilishda ularning 
ayrim turlarini mahsulot birligiga sarf etishni ilmiy asosda normallashtirish 
katta ahamiyat kasb etadi. Bu ishni bajarish ishlab chiqarish xarajatlarini 
pasaytirish, ishlab chiqarishning rentabelligini oshirish, moddiy texnika 
ta’minotini tashkil etish, texnika va texnologiyani takomillashtirishning 
asosiy vositasi hisoblanadi. Barcha normalar ilmiy jihatdan asoslangan va 
o‘zlarining xususiyatlari bo‘yicha ilg‘or davr talabiga javob beradigan 
bo‘lishi zarur. 
Moddiy resurslarni sarflash normalari turlicha bo‘lishi mumkin: 
1.
Foydalanish muddatiga normalar, a) istiqbolli; b) yillik va operativ 
normalar. 
2.
Qo‘llanish miqyosi bo‘yicha normalar ikki xil: shaxsiy normalar va 
rasmiylashgan normalar bo‘ladi. 
3.
Normallashtirilayotgan mablag‘ning detallashtirish darajasi: tayyor 
mahsulot yoki uning ayrim qismlari bo‘yicha ajratilishi mumkin. 
4.
Materiallarni detallashtirish bo‘yicha yig‘ma normalar, yiriklashgan 
normalar bo‘lishi mumkin. 
5.
Moddiy resurslarni to‘g‘ri, oqilona sarflashni normallashtirish 
uchun ularning tarkibini belgilash katta ahamiyatga ega. 
Normalar tarkibida quyidagilar e’tiborga olinadi: 
- 
mahsulot 
birligiga 
sarflanadigan 
foydali 
xomashyo 
va 
materiallarning miqdori. 
- zaruriy texnik chiqindi va boshqalar. Masalan, kiyim tikish jarayonida 
qiyqimlar chiqadi. Normalar tajriba, laboratoriya, texnikaviy, analitik, hisob, 
statistik usullar bilan tuziladi. Bu usullarning eng muhimi birinchisi 
hisoblanadi.