Imlo tamoyillari taraqqiyoti

TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR
1. Qavs o‘zbek yozuvida qachondan boshlab qo‘llanila boshlagan?
2. Qavs asosan qaysi o‘rinlarda qo‘llaniladi?
3. Nuqtali vergul va ko‘p nuqta o‘zbek yozuvida qachondan boshlab qo‘llanila boshlagan?
4. Nuqtali vergul asosan qaysi o‘rinlarda qo‘llaniladi?
5. Ko‘p nuqta asosan qaysi o‘rinlarda qo‘llaniladi?
- 72 -


Tire va uning qo’llanish o’rinlari
Tayanch tushunchalar: Tire, murakkab vazifa, ajratilgan bo‘lak, yakka tire, qo‘sh tire, kiritma konstruksiyalar, ot kesim, ega, sintaktik butunlik, qo‘shma gap, ta’kid munosabati, zidlik munosabati, shart munosabati, sabab munosabati, payt munosabati, o‘xshatish munosabati, tushib qolgan bo‘lak, dialog, ko‘chirma gap.
Reja:
1.Tirening paydo bo‘lishi.
2.Ajratilgan bo‘laklar va kiritma konstruksiyalarni chegaralashda
tirening roli.
3.Ot kesim va ega o‘rtasida tirening qo‘llanilishi.
4.Qo‘shma gap tarkibida tirening ishlatilishi.

Hozirgi o‘zbek tilida tire eng ko‘p qo‘llanadigan tinish belgilaridan hisoblanadi.

Tire rus yozuvida biriychi marta N.M.Karamzin (XVIII asr) tomonidan qo‘llangan. XIX asrning 70-yillariga kelib u o‘zbek yozuvida qo‘llana boshladi. Tire «Turkiston viloyatiiing gazeti»da 1876-yildan boshlab ishlatilgan.
Tirening qo‘llanishidagi barcha xususiyatlari logik-grammatik, uslubiy, qorishiq va differensiasiya prinsiplariga ko‘ra belgilanadi.
Tire – aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilaridan biri. U gap qismlari va gap bo‘laklari orasidagi grammatik munosabatlarni ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Tire yakka va takror qo‘llana oladi: yakka holda qo‘llanganda gap bo‘laklarini ajratish, takror holda (qo‘sh tire holatida) ishlatilganda esa ma’lum bo‘laklarni chegaralash, chegaralangan bo‘lakning ma’nosini ta’kidlash, bo‘rttirish, emotsionallikni oshirish kabi vazifalarni bajaradi.
Tire – murakkab vazifali tinish belgisi. Uning – yozma nutq jarayonida o‘taydigan vazifasi (ma’no va vazifalari) turli xildir. Tirening ayrim vazifalari vergul va qavsning vazifalariga (ajratilgan bo‘laklar, kirish va kiritma konstruksiyalarda qo‘llanishi) o‘xshab ketadi. Bu uning omografik xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Lekin tire vositasida ajratilgan bo‘lakda chegaralanish, ma’noni ta’kidlash, emotsionallik, ajratilgan bo‘lakning nisbiy mustaqilligini oshirish kuchli bo‘ladi.
Hozirgi o‘zbek tilida tire sodda va qo‘shma gap tarkibida qo‘llanadi. Tire yozma nutq jarayonida quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) gap bo‘laklarini ajratadi; 2) gap bo‘laklarini chegaralaydi; 3) gaplarning birini ikkinchisidan ajratadi; 4) kiritma konstruksiyalarni ajratadi va chegaralaydi; 5) turli maqsadlarni – emotsionallikni ifodalaydi; 6) tushirib qoldirilgan ayrim bo‘laklar o‘rnini qoplaydi.
Tire sodda gap tarkibida qo‘llanganda, asosan, gap bo‘laklari orasidagi turli munosabatlarni bildiradi.
Tire sodda gapda quyidagi funksiyalarda qo‘llanadi:
1.Ajratilgan bo‘laklarni ajratish, chegaralash, ulardagi emotsionallikni bo‘rttirib ko‘rsatish uchun. Bunda ajratilgan izohlovchilar, aniqlovchilar, to‘ldiruvchilar va hollar ajratiladi. Tire bilan ajratilgan bo‘laklar sodda va yoyiq holatda bo‘lishi mumkin.
Ajratilgan ikinchi darajali bo‘laklarda tire mazkur bo‘lakning oldidan yoki ajratilgan bo‘lakning ikki tomonidan qo‘yiladi.
a) Ajratilgan izohlovchilarning yakka tire bilan ajratilishi nisbatan ko‘p uchraydi. Bu uning o‘z izohlanmishi bilan uzviy bog‘lanishi va teng aloqada ekanligi bilan bog‘liqdir: Vatan – ona so‘zi naqadar laziz! (U.)
b) ajratilgan bo‘laklar qo‘sh (ikki) tire bilan ajratiladi. Bunda tirelar ajratilgan bo‘laklarning boshlanish va tugallanish nuqtasini chegaralash uchun, semantik bog‘lanish, ba’zan ekspressiv holat kuchliligini ta’kidlash uchun ishlatiladi: Tog‘alarim – Egamberdi va Rahimberdi – meni bir-bir quchoqlab, ishga beriladilar. (O.)
2.Kiritma konstruksiyalarni (kiritma so‘z, kiritma birikma va kiritma gaplarni) chegaralash uchun. Bunday kiritma konstruksiyalar fikriy va emotsional jihatdan asosiy gap bilan zich bog‘langan bo‘ladi. Shunga ko‘ra, kiritma konstruksiyalar ikki tomondan tire bilan chegaralanadi; tire takror holatda (qo‘sh tire formasida) qo‘llanadi: Avval o‘qi, keyin...– Ochilning «sev» so‘zini aytishga yuragi betlamadi – keyin do‘stlash degan ma’nosi bo‘lmasa kerak. (P. Q.)
Ba’zan tirening kiritma konstruksiyalarda qo‘lla-nishi qavsning qo‘llanish vazifasiga o‘xshaydi. Bu tire va qavsning omografik xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. (Kiritma konstruksiyalarda qavsiing qo‘l-lanishi yuqorida bayon qilingan.)
3.Ikki yoki undan ortiq otning birikuvidan tuzilib, biron tashkilot, ta’limot, ilmiy muassasa, narsa-hodisalarning nomini anglatuvchi so‘zlar orasiga tire qo‘yiladi: Toshkent – Dushanbe poezdi. Hindiston – Pokiston axboroti.
4.Makon, zamon va miqdor chegarasini bildiruvchi kkki yoki undan ortiq so‘zlar birikmasi orasiga tire qo‘yiladi. Bunda tire -dan... -gacha grammatik formalarining vazifasini bajaradi, ular vositasida ifodalanadigan sintaktik munosabatni anglatadi: 30 – 40-yillar, XIV – XIX asrlar.
Agar bu o‘rinda yuqoridagi affikslarning o‘zi qo‘llansa, tire ishlatilmaydi; 1950-yildan 1965-yilgacha g‘alla maydonlari juda kengaydi.
5.Ot kesimlarni egadan ajratish uchun. Bunda ot kesim son, olmosh, harakat nomi, taqlid so‘zlar bilan ifodalanadi, kesimlik affikslari, bog‘lamalar qo‘llanmaydi: Donning bo‘lig‘i – omborning to‘ligi. (Maqol) Birinchi kitob – she’r muxlislari oldida shoirning «yuz ochari». (Gazetadan) Tire ega va ot kesimni ajratganda, shuningdek, eganing tarkibini kesimning tarkibidan ajratganda ham, ot kesim shunday formalarda bo‘ladi:
1)bosh kelishik formasida: