Ilmiy tadqiqot metadologiyasi

Yaxlitlik tamoyili - tadqiq qilinayotgan obyektlarning alohida yaxlit xossalarini boshqa obyektlar (yaxlitliklar va sh.k.) bilan о ‘zaro aloqada bilish. Sodda qilib aytganda, butun narsa uning tarkibiy qismlari yig‘indisidan katta. Aniqrog‘i, har qanday tizim, yaxlitlikda tarkibiy qismlar, unsurlaming jami xossalariga bog‘lab (reduksiyalab) bo‘lmaydigan xossalar bo‘ladi. Masalan, molekulalaming xossalari ularning tarkibidagi atomlaming xossalari bilangina cheklanmaydi; tirik hujayralarning xossalari ulaming tarkibidagi molekulalar va organoid- laming xossalari bilangina cheklanmaydi; populyatsiyalaming xossalari o‘z tarkibiga kiruvchi mavjudotlaming xossalari bilangina cheklan­maydi; til xossalari uni tashkil etuvchi leksik birliklar, grammatika qoidalari, semiotik tafsilotlaming xossalari bilangina cheklanmaydi.

Kontrreduksiya tamoyilida oliy immanent «metayaxlit» xossa- larning mavjudligi va mazkur tizim yaxlitligini yanada yuksak darajada uyushgan tizimning tarkibiy qismi, unsuri sifatida gnoseologik nuqtai nazardan tadqiq qilish mumkinligini e'tirof etiladi. Bu yerda aynan immanent, ya’ni mazkur yaxlitlikka awaldan xos bo'lgan xossalar to‘g‘risida so‘z yuritilayotganligi maxsus qayd etiladi. Kontrreduksiya tamoyili elementar zarralardan tortib to ijtimoiy-tabiiy tizimlargacha bo'lgan barcha tabiiy obyektlarga, shu jumladan, tabiiy tilga nisbatan amal qiladi.

Xullas, kontrreduksiya tamoyili deganda obyekt (yaxlitlik, tizim)lami nisbatan yuksak darajada uyushgan tizimlaming tarkibiy qismlari sifatida, shu jumladan, tadrijiy rivojlanayotgan tabiiy tizimlaming tarkibiy qismlari sifatida tadqiq qilish jarayonida mazkur obyektlarning «metayaxlit» xossalarini bilish tushuniladi. Tadqiq qilinayotgan obyektlarga nisbatan kontrreduksiya tamoyilini qo'llash natijasida aniqlangan immanent «metayaxlit» xossalami oliy narsalar va kelajak haqidagi immanent «xotira» deb nomlash ham mumkin.

Kontrreduksiya tamoyili «butunning xossalari uning tarkibiy qismlari xossalarining yig'indisidan katta», degan ma’lum qoidaga asoslanibgina qolmasdan, tabiiy tuzilmalar (yaxlitlikiar)ning oliy (metayaxlit) xossalarini ajratadi. Muayyan obyektning aniqlangan yaxlit xossalari, agar ular tarkibiy qismlarning xossalariga bog'liq bo'lmasa, «metayaxlit xossalar» bo'lmasligi mumkin.

Sistemali yondashuv - umumilmiy bilimning tarmoqlangan sohasi bo ‘lib, uning predmetiga reduksiya, yaxlitlik va kontrreduksiyaningmetodologik muammolari ham kiradi. Bu o‘rinda shuni qayd etib o‘tish kerakki, reduksiya, yaxlitlik va kontrreduksiya tamoyillari ayni bir obyektni har xil darajada ko‘rish imkonini beradi. Bunda aniqlangan xossalarga, agar obyekt rivojlanayotgan Olamning yagona tizimiga qo‘shilgan yaxlitlik sifatida to‘Iiq tavsiflangan bo‘lsa, to‘Idiruvchanlik tamoyili nuqtai nazaridan qarash lozim.