Ilmiy tadqiqot metadologiyasi

To ‘Idiruvchanlik tamoyili. Tadqiqotning ко ‘pgina obyektlari (mikrodunyoning elementar zarralarga o'xshash eng oddiy obyektlaridan tortib to inson va jamiyat singari murakkab obyektlargacha) har xil, hatto qarama-qarshi bilimlar (nazariyalar, konsepsiyalar, yondashuvlar)ni birlashtirish asosida nisbatan to ‘la tavsiflanadi. Fizikadagi korpuskulyar-to‘lqinli dualizm yoki ruh va tana haqidagi ta’limot (din), haqiqatning ikkiyoqlamaliligi haqidagi ta’limot (Ibn Rushd), insonni tavsiflashda moddiy va ruhiy substansiyalar (Dekart), lingvistika va kulturologiyada sinxronik va diaxronik yondashuvlar, fan metodologiyasi va tarixida intemalistik va ekstemalistik yondashuvlar shular jumlasidandir. Ko'rinib turganidek, ayni bir obyekt to‘g‘risidagi turli bilimlaming to‘ldiruvchanligi g‘oyasi qadimdan ma’lum. «To‘Idiruvchanlik tamoyili»ni aniq shaklda ta’riflash esa yana N. Bor nomi bilan bog'lanadi: «Klassik fizikaning juftdosh tushunchalarini yanada yaxshiroq tushunish uchun Nils Bor «to‘Idiruvchanlik» tushunchasini ilmiy muomalaga kiritdi. U zarra manzarasiga va to'lqin manzarasiga ayni bir voqelikning bir-birini to'ldiruvchi tavsiflari deb qaradi. Ulaming har biri faqat qisman haqiqiy bo‘lib, qo‘llanilishi cheklangandir»⁸².

Ilmiy nazariyalami profileratsiya qilish tamoyili (yoki P. Feyera- bendning ilmiy bilishning anarxistik nazariyasi). Nazariy g‘oyalaming soni va rang-barangligi bilan obyektni mukammal bilish imkoniyati ortib borishini nazarda tutadigan mazkur tamoyilni «kvadratga ko‘paytirilgan to‘ldiruvchanlik tamoyili» deb nomlash mumkin. Mazkur tamoyil absurd darajasiga yetkazilgan to‘Idiruvchanlik tamoyilga o‘xshab ketsa- da, murakkab obyektlami bilishda (masalan, «Inson va barcha mavjud yondashuvlar, nazariyalar, yo‘nalishlar, maktablar, ta’limotlar» muammosini oladigan bo‘lsak) o‘zining layoqatliligini ko‘rsatadi.