415
O‘ZBEKISTONDA DUALISTIK MOLIYA TIZIMINI SHAKLLANTIRISHDA
ISLOM
MOLIYAVIY MUNOSABATLARINING AHAMIYATI
Xabibullayev Dadajon Ro’ziboyevich
-
TDIU Moliya kafedrasi assistenti
Yangi ishlab chiqarish munosabatlarining paydo bo'lishi ko'pincha davlat tuzilmasida
ham o'zgarishlarga olib keladi. Iqtisodiy tizimlar rivojlanar ekan, davlat o'z siyosati va
institutlari ishlab chiqarishning yangi usullarini qo'llab-quvvatlashi va ularga yordam
berishini ta'minlash uchun moslashishi kerak.
Barcha davrlarda Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari
xususiyatlari bilan tubdan ajralib turishgan. O‘z
navbatida aytish mumkinki, yangi ishlab
chiqarish munosabatlari mavjud ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish bosqichlaridan
kelib chiqadi. Yangi ishlab chiqarish munosabatlaring vujudga kelishi bilan bir vaqtda davlat
tuzilmasi ham ushbu munosabatlarga boshqichma bosqich moslashib bormog’i kerak. Har bir
ijtimoiy tuzum va shunga muvofiq ravishda, shu tuzumdagi davlatga
ma’lum
bir moliyaviy
tuzilma mos keladi va bosqichma bosqich moslashib boradi.
Umuman olganda, ishlab chiqarish munosabatlari va davlat o‘rtasidagi munosabatlar
murakkab jarayondir. Jamiyat ehtiyojlarini qo‘llab
-quvvatlashda dolzarb va samarali bo'lib
qolishi uchun davlat o'zgaruvchan iqtisodiy tuzilmalarga moslasha olishi kerak.
Moliyaviy sektorni o'zgartirish uchun hukumatlar ko'rishi mumkin bo'lgan turli chora-
tadbirlar mavjud. Masalan, islomiy moliya va an'anaviy moliyani o'zida mujassam etgan
dualistik moliya tizimining rivojlanishi hukumatlar moliya sektorini o'zgartirish uchun
ko'rishi mumkin bo'lgan chora-tadbirlarga misoldir.
Statistik ma’lumotlarga koʼra islomiy banklarning yalpi aktivlari umumiy xisobda 2,5
trillion АQSh dollariga teng deb baholanmoqda. Аholisini asosiy qismini musulmonlar tashkil
etadigan davlatlar uchun bu sohani rivojlantirish ayniqsa dolzarb hisoblanadi.
Oʼzbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirzieyov IHT TIV kengashi 43
-sessiyasi
ochilish marosimida soʼzlagan nutqidan quyidagi satrlarni keltirib oʼtish joiz: “Islom olami
ulkan iqtisodiy, investitsion salohiyat, energetika resurslariga ega. Ulardan toʼgʼri foydalanish,
Islom hamkorlik tashkilotiga aʼzo
davlatlarning xalqaro savdo
-iqtisodiy, moliyaviy,
investitsion hamkorligini kengaytirish, mamlakatlarimizni birlashtiradigan transport
yoʼllarini tashkil etish yuksak iqtisodiy taraqqiyot koʼrsatkichlariga erishish imkonini beradi
va bu pirovard natijada boshqa barcha sohalarning rivojlanishida asos boʼlib xizmat qiladi”
266
-
deya ta’kidlagan edi.
O'zbekiston iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun dualistik moliya tizimini
shakillantirishda
an’anaviy moliya tizimidan farqli o’laroq
mamlakatda islomiy
moliyalashtirish mexanizmlarini joriy etilishi va sarmoyalarni jalb qilinishi potentsial yo'l
bo'lishi mumkin, ammo bu puxta o'ylash va rejalashtirishni talab qiladi. Bu shunday
moliyalashtirish mexanizmlarini qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan huquqiy va me'yoriy
bazani o'rganishni, shuningdek, O'zbekistondagi investorlar va qarz oluvchilarning ularga
bo'lgan potentsial talabini baholashni o'z ichiga oladi.
Islomiy moliya ssuda foizni (ribo) taqiqlovchi va risklarni taqsimlash, axloqiy sarmoya
va ijtimoiy adolatni targ'ib qiluvchi islomiy tamoyillarga asoslanadi. An'anaviy moliya,
aksincha, foizga asoslangan kreditlash va qarz olishga asoslangan.
Islomiy va an'anaviy moliyani o'zida mujassam etgan dualistik moliyaviy tizimni ishlab
chiqish orqali hukumatlar iste'molchilar va biznes uchun mavjud moliyaviy xizmatlar
ko'lamini kengaytirishi mumkin. Bu moliyaviy inklyuzivlikni oshirishi va iqtisodiy o'sishni
266
https://www.gazeta.uz/oz/2016/10/19/ustuvor/
416
rag'batlantirishi mumkin, ayniqsa islomiy moliyaviy xizmatlarga talab yuqori bo'lgan
musulmon aholisi ko'p bo'lgan hududlarda.
Islom moliyasining asosiy maqsadlaridan biri real iqtisodiyotni
rivojlantirish va uning
o‘sishini ta’minlashdir. Bu shuni anglatadiki, islomiy moliya savdo, ishlab chiqarish va
infratuzilmani rivojlantirish kabi real qiymat yaratadigan iqtisodiy faoliyatni qo'llab-
quvvatlashga qaratilgan.
Islomiy moliyaning yana bir muhim jihati shundaki, u keng doiradagi mijozlar, jumladan,
an’anaviy bank xizmatlaridan foydalana olmaydiganlar ham foydalanishi mumkin. Misol
uchun, islomiy moliya mahsulotlari foizga asoslangan operatsiyalardan
qochishni afzal
ko'radigan yoki ma'lum turdagi sarmoyalarga nisbatan axloqiy yoki qadryatlariga to’g’ri
kelmaydigan mijozlar ehtiyojlarini qondirish uchun tashkil etilishi mumkin. Bu moliyaviy
inklyuzivlikni rag'batlantirishga yordam beradi va axolisining 88%
267
ni musulmonlar tashkil
etadigan mamlakatimiz uchun ayni muddaodir.
Dualistik moliya tizimida an’anviy moliya tizimidan farqli o’laroq muqobil va
innavatsion moliyalashtirish usuli sifatida islom bank-
moliya xizmatlarining o’tmishi, xozirgi
xolati va rivojlanish istiqbollarini taxlil qilib, agar bu tizim bizning mamlakatda xam tatbiq
qilingan
taqdirda, uning mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’siri qay darajada ijobiy ekanligini
baholash kerak bo’ladi.
Tarixga nazar tashlasak islomiy moliyaning ildizlari VI asr oxirlaridan shakllana
boshlaganini koʼrish mumkin. Yaqin Sharq, Shimoliy Аfrika va Markaziy Osiyo mintaqasida VII
asrdan yagona tizim sifatida keng yoyilgan. Biroq, bugungi kunda biz bilgan zamonaviy
islomiy moliya tizimi ancha keyinroq, XX -asrda paydo bo'lgan.
XX-asr boshlarida zamonaviy islomiy moliya tizimini
rivojlantirishga bir qancha
urinishlar boʻlgan, biroq 1950
-yillarga kelib Misrda birinchi islom banki tashkil etilgan. Mit
Ghamr deb nomlangan ushbu bank 1963 yilda tashkil etilgan bo'lib, foyda va zararni
taqsimlash (Mudarabah) va xarajatlarni qo'shimcha moliyalashtirish (Murabaha)
tamoyillariga asoslangan edi.
Keyingi yillarda turli mamlakatlarda, jumladan Saudiya Arabistoni, Quvayt va
Malayziyada bir qancha boshqa islom banklari tashkil etildi. Bu banklar shariat tamoyillariga
mos keladigan moliyaviy mahsulotlar va tuzilmalar qatoriga
asoslangan zamonaviy islom
moliya tizimini rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
