Ilmiy maqola va tadqiqotlar

TILIMIZNING  ADABIYLIGI...
(1921-yil  Til va  imlo  quriltoyida  so‘zlangan  nutq)
Sharq  adabiyotining  hashamatli,  rangh  bir  tarixi  bor. 
Bu dabdabali tarixning oldidan o‘tkanda bu kungi  Ovro‘pa 
adabiyoti  ham  shapkasini  ohb  salom berib  o‘tadir.  Shunga 
o‘zini  majbur  kabi  ko‘radir.
Sharq  tarixi  adabiyasi  butun  dunyo  adabiyoti  orasida 
singirsiz,  misli yo‘q bir bog‘chadir.  Bu go‘zal bog‘chadag‘i 
gullarni  saralab  ko‘rmakchi  boisak,  birinchi  sirada,  qa- 
torda arab ham eron gullarini,  ikinchi sirada esa, urdu ham 
turk chechaklarini ko‘ramiz.  Sharq tarixi adabiyasida birin- 
chilik  arab-eron  adabiyotig‘a,  ikinchilik  esa  urdu  va  turk 
adabiyotig‘a berilg‘andir.
131

---

Sharq tarixi  adabiyasida  o‘rin  tutqon  turk  adabiyotining 
eng  muhimi,  eng  ko‘bi,  eng  qimmatlisi  chig‘atoy  sheva- 
sindag‘i adabiyotdir.  Chig‘atoy tarixi adabiyasi xalq adabiyo- 
tig‘agina bog‘lanib  qolmag‘an.  Unda yuksak,  ohy  san’atkor 
adabiyot bor.  Chig‘atoy tarixi adabiyasida Boyqaro,  Navoyi, 
Lutfiy,  Umarxon,  Fazliy1  kabi  san’at  dunyosida  mo‘jiza- 
ko‘rsatib  to‘fonlar qilg‘an  qahramonlarg‘a ko‘b  uchraymiz. 
So‘zning  qisqasi,  chig‘atoy  adabiyoti  turli  shevah  turk  ada- 
biyoti  orasinda  eng  yuksak,  eng  muhim  o‘rinni  tutg‘andir. 
Boshqa  shevadag‘i  turk  adabiyoti  bunga  o‘xshashliqlar,  bu- 
ning  shogirdliklari  bilan  maxtanib  yuradir.
Adabiyot bezangan,  ziynatlangan bir shakldir.  Chig‘atoy 
adabiyoti  turk  adabiyoti  orasida  yuksak,  yuqori,  oliy  bo‘l- 
g‘andan keyin chig‘atoy tihning ham turk tillari orasida yuk- 
sak,  yuqori,  ohy  o‘lg‘anlig‘ini  qabul  etmak  mutlaqo  lozim- 
dir.  Bezanib,  ziynatlanib  chiqg‘andan  so‘ng yuqori  darajaga 
chiroyliq  ko‘rungan  bir  qizning  aslan  chiroyliq  bo‘luvi 
lozimdir.  Asli  chiroyhq  bo‘lmag‘an  bir  qiz  bezanmak  bilan 
yuqori  darajada  chiroyliq  ko‘runmas.  Menim  bu  da’vom 
yolg‘uzgina  mantiqiy bir da’vo  bo‘lsa  edi.  Lekin  menim bu 
da’vom  mantiqiy  bir  muhokamadangina  iborat  bo‘lub  qol- 
maydir.  Buning boshqa tonuqlari,  shohidlari bordir.
Chig‘atoycha sarf bilan totor sarflarini saralab qarag‘anda 
chig‘atoychaning sarfda, ya’ni ishtiqoqda boyhg‘ini ko‘ramiz. 
Tilimizning so‘zda boylig‘ini ko‘rsatmak uchun eskidan beri 
vujudga  chiqarilg‘an  «Muhokamat  ul-lug‘atayn»,  «Lug‘ati 
Chig‘atoy»2,  «Lug‘ati  Navoyi»3,  «Lug‘ati  Xorazmshohiy»4 
kabi  milliy  xazinalarimiz  bor.  Bulardan  boshqa  turk  tili, 
adabiyoti to‘g‘risida yozilg‘an asarlaming har birini o‘qug‘anda 
«chig‘atoy  adabiyoti  -   turk  adabiyotining  onasi,  bobosidir» 
deg‘an so‘zlarg‘a uchramoq mumkindir.
Adabiyotimizning  turk  adabiyotlari  orasida  eng  yuqori 
o‘rinda turg‘anidan tilimizning turk tillari orasida yuqori bir 
mavqe’  tutg‘anini chiqarg‘an kabi bo‘ldim.  Bundan ikinchi 
bir mas’ala tug‘uladir:  adabiyotimiz  arab,  fors  adabiyotig‘a 
qarag‘anda  ikinchi  sirada  ekan,  tilimiz  arab,  fors  tillarig‘a 
qarag‘anda  ikinchi  siradami  qolur?  Bunga  javob  beramiz: 
«Yo‘q!  Tilimizdag‘i  so‘z  boylig‘i,  ishtiqoq  kengligi,  qoida 
tugallig‘i,  sarf-nahv  ingichlari5»  boshqa  sharq  tillaridan 
qolishmas,  bu  to ‘g‘rularida  fors  tilini  butunlay  keyinga
132

---

qoldiradir.  Ish  shunday  ekan,  adabiyotimizning  keyinga 
qolishiga sabab shoirlar va yozg‘uchilarimizning onglashilmas 
holati  ruhiyalaridir.  Yozuvchilar  o‘z  asarlarini  butunlay 
arabcha yozg‘anlar. Turkiston turklaridan Abu Ali Sino butun 
asarlarini arabcha yozg‘an ekan, umrida birgina she’r aytkan, 
u ham bo‘lsa eroncha.
Fors  adabiyotida  mo‘jizalar ko‘rsatkan bir  shoir  — Za- 
hiriddin Foryobiydir6.  Turkistonhdir.
Sizga  yana  bir  shoir  ko‘rsatayin:  bu  kishi  Sharqning 
birinchi  shoiridir  ham  birinchi  olimi,  birinchi  faylasufidir. 
0 ‘zi turkistonh.  Ota-bobosi Hindustong‘a borib qolg‘an bu 
shoir  shunda  tug‘ulib,  shunda  yashag‘an.  Hindustonda 
yashag‘an  bir  turkistonli  bo‘lg‘ani  uchun  o‘z  asarlarining 
turkcha  yo  urducha  yozilishi  mantiqiy  emasmi?  Bu  odam 
turkchada, urduchada yozmag‘an, tutqunda eroncha yozg‘an 
bu  kishi  mashhur  Mirzo  Abdulqodir  Bedildir.
Tilimiz sharq tillarining birinchisi ekan, adabiyotimizning 
ikinchisi  boiishig‘a  sabab  shu  hollardir.  Tilning  bu  o‘rtada 
gunohi  yo‘q.  Bu  holning  bir  dard  hamda  bitirg‘uchi, 
o‘ldurg‘uchi bir dard bo‘lg‘anini  ilgarirak onglag‘an  Navo- 
yidir.  Navoyi  turk  shoirlarining  forsi(y)cha  yozishlarig‘a 
ochiqdan ochiq yog‘iqdi7, isyon etdi.  Chig‘atoychaning ada- 
biy ham boy ekanini bildirmak uchun o‘zining «Muhokamat 
ul-lug‘atayn»  degan asarini yozib  chiqardi.  Navoyi zamoni 
chig‘atoy  adabiyotining,  chig‘atoy  tilining  eng  ko‘b  yuk- 
salgan, yuqori bosg‘an zamoni bo‘lib qoldi. Esizdirkim, ada- 
biyotimizning  tarixida  ikinchi  bir  Navoyig‘a  uchramadik. 
Navoyi  asridan  keyin  adabiyotimiz  yana eski  holig‘a  qayta 
boshladi. Yana arabchiliq, yana forsi(y)chilik til va adabiyoti- 
mizni bo‘g‘di. Forsi(y)chilik va arabchiliq yuklari ostida ezilgan 
til va adabiyotimiz Xo‘qanddag‘i Umarxon davri adabiyasi- 
g‘acha kasal, oqsoq bir suvratda davom etdi. Yonib bitayoz- 
g‘an chirog‘  eng so‘ng davomida yalt etib birdan ko‘tarila- 
dir-da,  so‘ngra  o‘chib  qoladir.  Bizning til va adabiyotimiz 
ham  Umarxon  zamonida  yalt  etib  bir ko‘tarilg‘ach,  o‘chib 
qoldi. Undan keyin maydong‘a kelgan shoirlarimiz ham ular- 
ning  asarlari  adabiyotg‘a yangi bir ruh bergudek bir kuchli 
bo‘la olmadilar.
Shuni-da aytib o‘tayin: tarixi adabiyasida «xalqqa to‘g‘ri» 
degan bir fikmi yana Navoyi davri adabiyasida  ko‘ramiz. Bu
133

---

paytning  eng birinchi shoiri bo‘lg‘an  Lutfiy butunlay ochiq 
va  onglarliq  bir  tilda  yozg‘an.  Navoyi  har  bir  asami  turk 
xalqini foydalantirmak, turk xalqig‘a ruhiy ozuq bermak tilagi 
bilan yozg‘anin so‘ylar.  Umarxon davri adabiyasi esa saroy 
adabiyotidang‘ina  iborat  bo‘lg‘an,  xalq  bilan  tuzukrak 
munosabat  yasay  olmag‘andir.
Yana biroz vaqt bersangiz, tilimizning boshig‘a kelganlami 
ham  arz  etib  o‘tayin:  mana  shunday bo‘lub  Umarxon  davri 
adabiyasidan  keyin  adabiyotimizning  janozasi  o‘qulg‘ach, 
tilimiz g‘arib  qoldi,  til  qoidalarini bilg‘anlar qo‘lg‘a tushdi...
Mana shu paytlarda edikim, fikrimiz uyg‘ona boshladi. Boshqa 
turk ellari tomonidan chiqarilg‘an gazetlar va kitoblami o‘qudik. 
UsuU jadid maktablari ham ochdik. Ilgarirak bosub gazet ham 
chiqardik.  Maktab  uchun,  gazet  uchun  tilimiz  kerak  bo‘lub 
qoldi.  Unga yangidan qayg‘ura boshladiq, tushuna boshladiq. 
Bu ishlami qilg‘anlar — bizning ochiq fikrlilarimiz, ziyolilarimiz 
edilar.  Bunlaming  sonlari  oz,  ishlari  ko‘b  edi.  MuaUimimiz, 
murshidimiz,  muharririmiz,  adibimiz,  shoirimiz,  siyosiyimiz, 
faylasufimiz hammamiz shunlar edUar.  Bunlar shuncha ishla- 
ri bUan birga tU va  adabiyotimizni chuqurroq, teranroq tekshi- 
ra olmadUar.  Tilimizni tushunar ekan,  «kep qopsiz» kabi bu- 
zuq so‘zlar, yozuvimizni oxtarar ekan, haligi madrasa maktub- 
larig‘a  uchradUar.  Bunlar albatta,  yovuq  edi,  yaramas  edi.
Holbuki,  bir yoqdan  tih  oz-ko‘b  tuzalgan  totor gazetla- 
ri ham yozUg‘an kitoblari tura(r) edi. Mana shunday kulunch 
bir holda qolg‘an bumng‘i ziyolilarmiz: «tUimiz ilmiy, adabiy 
bir tU emas ekan» degan kulunch bir qarashg‘a ham keldUar. 
Mana shuning bUan maktablarimiz, yozuvlarimiz usmonUcha 
ta’siri  ostida  qoldUar.  Matbuotimizg‘a  biroz  totorcha  ham 
qatnashib qoldi. Toshkentda ochilg‘an kurslarda ona tili saboqlari 
uchun  berilgan  soatlaming  ko‘bragi  usmonhchag‘a  berildi. 
Samarqandda ochilg‘an buinchi muallimlar kursinda esa, ona 
tUi degan narsa kiritilmadi.  18 inchi yUdagi Maorif sho‘rosining 
bir majlisida8  ham o‘tkan yUdagi mualhmlaming qumltoyida 
shunday  bir  qaror  berilg‘an  edi:  «Maktablarimizning  ibti- 
doyi uch yihda ona tUi  — o‘zbekcha  o‘qitUsin,  ondan so‘ng 
adabiy umumiy turk tiU o‘qitilsin!» Bunlaming adabiy umumiy 
turk tih deganlari arabcha qatnashg‘an usmonhcha edi.
Tilning  adabiyhgi  uchun  «arabiyligi  shart»  gapi  qabul 
qilindi.  Men  shunday  kishUami  taniymanki,  «yozuvimizni
134

---

nega arabcha bilan toidurasiz» deganimda, «arabiy b o ig ‘a- 
ni yaxshi emasmi?» — deganlar. Kurslarga o‘zbekcha saboq- 
lari uchun kirgan muallimlarimiz usmonli turklaridan Shayx 
Vasfiyning  arabchadan  ko‘tarilgan  «Qavoyidi  hsoni  usmo- 
niy»sindan  izofai  lamiiya,  izofai  bayoniya,  izofai  tashbe- 
hiyadan  bahs  qilar  edilar.  Mana  shu  ishlaming  hammasi 
tilimizni  tahqir  etish,  tilimizga  hurmatsizhq  ko‘rsatish  edi. 
Bunlaming  hammasi  til,  adabiyotimizning  yaxshig‘ina  tani- 
masliqdan kelgan edi. Mana shunlaming hammasig‘a yogiq- 
moq,  isyon  etmak,  shunlaming  hammasi  bilan  kurashmak 
uchun yosh va yigit bir kuch  18 inchi  yilda maydonga keldi.
Bu «Chig‘atQy gurungi» edi. «Chig‘atoy gurungi» atrofi- 
ga to‘plangan kishilaming ilgari surgan fikrlari shunday edi:
—  tilimizning  tugal,  yuksak,  san’atkor  bir  adabiyoti 
bor. Tilimizning adabiyligi arabiylikda emas, o‘zidadir. Shuni 
tirgizmak kerak;
— adabiyotimizni yuksaltmak uchun burungi san’atkor 
shoirlarimizning o‘lmag‘an va o‘lmas narsalarindan foydalan- 
moq ham taraqqiy qilg‘an uluslar tomonidan  orag‘a solin- 
gan umumiy asoslarg‘a erishmak kerakdir;
— tilimizning qoidalarini totorcha yoxud usmonlicha qoida 
kitoblaridan  emas,  tilimizning  o‘zidan  olmoq  kerak.
Shuning uchun xalq og‘zida yurgan so‘zlami,  xalq ada- 
biyoti  bo‘lg‘an  ertaklar,  maqollar,  laparlami  yig‘ib  tek- 
shirmak lozim;
— adabiyot  yozuchiliq  bo‘lg‘ani  uchun  yozu(v)  qoida- 
larini,  imloni  ham tuzatmak kerak.
Mana shu besh asos, chiziq imlodan shul majhsda gapu- 
rishib o‘tdik. Tilimizning qoidalarini tuzmak, eski adabiyoti- 
mizdan  foydalanmoq  uchun  ulug‘  adiblarimizni  yig‘moq, 
xalq  adabiyotimizni  ham  xalq  so‘zlarini  to‘plamoq  kerak. 
Bu moddiy vositalarg‘a muhtoj bo‘lg‘an «Chig‘atoy gurun- 
gi» emas, tilimizdir.  Mana qurultoyimiz shu to‘g‘rularda bir 
qarorg‘a kelsun.