Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Birinchi  kitob
:  SARF 
Bir-iki  so‘z
140

---

rasiga  yig‘ilishg‘anlar, mana shunday qilib, birinchi galdagi 
ishlami  bitirdilar.  Butun  turk  tiharini  birlashtirmak  xayoli 
xayolg‘ina bo‘lib qoldi.  Eski imloning izlari ko‘kka uchirildi.
Biroq yuqorida  aytkanim kabi bu ishlar birinchi galdagi 
ishlardir.  Hali ko‘rilajak bir ko‘b ishlarimiz bordir va u bizni 
kutib  turadir.  Eski  imloni  yengdik,  ko‘b  yaxshi.  Yangi 
imlomizning-da  vaqtlig‘ina bir narsa  ekanini bilayik. Bukun 
har  tomonda  lotinchiliq  oqimi  kuchlanib  boradir.  Yaqin, 
juda yaqin bir zamonda  arab harflarini (eski, yangi imlolari 
bilan birga) tomiridan uzib tashlasa kerak. Bu ko‘zga ko‘rinib 
turadir,  aniqdir;  lotin harflarini qabul etmak,  qabul ettirmak 
uchun  bukundan  boshlab  tayyorliq  ko‘rishimiz  lozim. 
Tilimizdagi  tovushlaming  sonlarini,  cho‘zg‘i  o‘mnlarini4 
ilmiy suvratda yaxshig‘ina bUib aniqlab qo‘yayiq. TiUmizning 
iste’dodU,  boy bir tU  boig‘anini  qichqirib  so‘yladiq;  «bu tU 
daqqidir  (qo‘poldir),  buning  o‘mig‘a  turkchaning  adabiy 
bir  shevasini  olayiq»  degan  tU  bilmaslar bUan  kurashdik  — 
unlami yengdik.  Biroq hanuz tilimizning  belgUi qoidalarini 
maydong‘a  qo‘ya olmadiq. Yozuvlarimizning shakliga «birlik», 
yangi  yozg‘uchUarimizg‘a qulayliq bermak uchun tUimizning 
qat’iy qoidalarini bildmsh  kerak.  Hamadan bumn  u  qoida- 
lami  o‘zimizning-da  bUishUniz  lozimdir.  Ilmiy  axtarishlar- 
boimag‘uncha  bunlaming birtasi ham boiajaq emasdir. BUa- 
mizki,  bizning  shaharlarimiz  yuzlab  yillardan  biri  arab, 
forsi(y) adabiyotining hukmi ostida yashaydir. Shuning uchun 
bizda shahar tih buzUg‘andir.
Tilimizning sof shaklini daladag‘i el-aymoqlarimizda ko‘ra 
olamiz.  Dalada  yashag‘an el-aymoqlarimiz orasida unlaming 
jon  ozug‘i  boiib  turg‘an  dostonlar,  ertaklar,  mataUar,  la- 
parlar,  ashulalar,  qo‘shiqlar bor.  Shunlaming hamasini buyuk 
bir diqqat bilan xalq og‘zidan chiqqani kabi yozib oUsh kerak, 
el-ulus orasida yozuv  doyirasig‘a kiigan Zufiinun,  SayqaU(y), 
Yusufbek kabi dostonlar bor. Ahmad Yassaviy, Qul Sulaymon 
hikmatlari, Rabg‘uziy «Qisas ul-anbiyo»si, Mashrab, Huvaydo 
g‘azaUari,  Durbek,  Navoyi,  Bobur,  Boyqaro,  Lutfiy,  Mir 
Haydar5,  Munis, Umarxon, FazUy, Qulxoniy6  kabi aristo‘krat 
shoirlarimizning  asarlari  bor.  «Qutadg‘u  bUig»,  «Hibat  ul- 
haqoyiq», «Devoni lug‘atit-turk», «Muqaddimat ul-adab» kabi 
eski vasiqalar bor.  Shunlaming hamasini qUni qirq yorib tek- 
shiraytk;  bir-bmga  soUshtirib,  kelishtirib,  tekU7,  tubU  natija-
141

---

lar olayiq. Mana shu yo‘lda, shu shaklda yaraqlanib maydong‘a 
chiqg‘animizda ko‘rilgan ishlar, olingan natijalar — ilmiy bo‘lib 
chiqadir. Kimsaning-da  lom-mim  deyishiga yo‘l qolmaydir.
Bu  ishlarning  qulay  bo‘lmag‘ani  belgili.  Bunlar  bir 
kishining  qo‘lidan  kelmaydir.  Bu  yo‘lda  tirishmak  yangi 
chiqg‘an  yigit  yozg‘uchilarimizning  hamalariga  tushadir. 
Yangi  o‘zbek adabiyotig‘a ilmiy bir asos bermak,  unga zamo- 
niy,  madaniy bir borhq bag‘ishlamaq uchun mana shu yo‘llar- 
g‘a  bot kirishmak hamamizga lozimdir.  Bu ishlaming  tugal 
natijasini kutib turish ham yaramaydir.  Bu ulug‘ binoning, bu 
adabiyot madrasasining birinchi  toshini tezlik bilan qo‘ymoq 
lozim,  mana  shu  fikrlarga  berildim-da,  men  til  qoidalari 
to‘g‘rusida qo‘lda bo‘lg‘an narsalami tuzib, terib shu bilikchani 
chiqardim.  U bir saboq bitigi emas, mutolaa kitobidir. Tilimiz 
to‘g‘rusida  tugal bir narsa emas,  boshlang‘ichdir;  ta’lif  emas, 
tajribadir.  Buni saralamoq,  tuzatmak,  kengaytmak yumishlari 
yigit  kuchlarimizning jonli tebranishlarini  kutadir.