Ilmiy maqola va tadqiqotlar

9 
— Abdurauf Fitrat 
129

---

onglay olmasliqdan boshqa narsa emasdir. So‘zlaming o‘zagi, 
holi shudir:  «qila olmaymiz»,  «bizniki yaramaydir».  To‘g‘- 
risini  aytkanda,  o‘ziga  shunday  xo‘r boqg‘an  bir  el,  o‘ziga 
shuncha ishonmag‘an bir ulusning kurash maydoni bo‘lg‘an 
tiriklik ochuninda tizlanmakiga, yiqilmay tururig‘a men ham 
ishona olmayman!
«Biz qila olmay ekanmiz»...  — Nechun?!
« 0 ‘zlig‘i yaralmay ekan»...  — Nechun?!
Yuksalish yo‘lig‘a  kirgan  qaysi bir el  shunday ishonch- 
sizhq  bilan  ishga  kirishadi?!  Shunday  ishonchsizliq  bilan 
ishga kirishgan bir el yuksaladimi?  Shul so‘rog‘larg‘a javob
istarmiz.......... Emdi bizga qarshu yurg‘anlar(ning) so‘zlarig‘a
silay-la9 javob  beraylik.
Deylarkim: turkchadan adabiy so‘zlami chiqarmasg‘a te- 
yish.  Buni  biz  ham  qabul  qilamiz.  Adabiy  so‘zlami  turk- 
chadan  chiqaringiz  demaymiz.  Bizning  tilagimiz  adabiy 
so‘zlami  emas,  arabiy  so‘zlami  chiqarmoqdir.  Onglashila- 
dirkim,  bizga  qarshu  turg‘an  og‘alar  «arabiy»  bilan  «ada- 
biy»ni  ayirmasdan  gapuralar.  Bulaming  aytkanicha,  turk- 
chamizda kirib qolg‘an yot  so‘zlar adabiy, ulami chiqarsoq 
tilimiz adabiylikdan chiqar.  Mana shu so‘zlar o‘zimizni sev- 
maslik emasmi? 0 ‘zimizg‘a xo‘r boqmoq emasmi? 0 ‘zimizg‘a 
ishonmasliq  emasmi?
Yer yuzida bizdan boshqa urug‘ yo‘qmi? Qaysi bir urug‘ 
o‘z  tihni  «adabiy»  qilmoq  uchun  yot  tillardan  tilanchilik 
qiladi?  «Adabiy»  degan so‘z,  torroq bir ma’noda aytkanda, 
tilning qoidalaridan chiqmay yozilg‘an onglashurliq so‘zdir. 
Arabcha va forsi(y)chaning bu o‘rtadoshlari yo‘qdir.
Deylarkim:  tilimizdag‘i  yot  so‘zlar  bilan  «ilmiy  isti- 
loh»laming turkchalari yo‘qdir.  Buning javobi ko‘bdan be- 
rildi. Yot so‘zlar va ilmiy istilohlaming  turkchalarini tirishsak 
toparmiz, topa olmag‘anlarimizni turkcha buymg‘ina yozdira 
olarmiz.  Siz  tilimizdag‘i  yot  so‘zlar,  ilmiy  istilohlarni 
o‘zgartmak  teyishlig‘ini  qabul  eting,  unlaming  turkchalari 
so‘ngra topilar.  Yo‘q,  siz bu yo‘lda tirishmasangiz,  amringiz 
boshqa yo‘l ekan. Buni men bajaraman! Menim tushuncham 
shudir: turk ulusining ilmiy, ijtimoiy ko‘b dardlari, ko‘b yuksak 
o ‘rinlari  bordir.  Shul  dardlarni  bilmamak,  shul  yuksak 
turumlar10ni to‘ldirmoq qamug‘larimizg‘a teyishdir. Bir yo‘lg‘a 
tushkan kimsaning torroqday amri bo‘shg‘a o‘tkan bo‘lmaydir.
130

---

Deylarkim:  chig‘atoycha bilim o‘qumoqchi esak,  iki yuz 
yil kutayiik. «Yetti kunda butun nomlami chig‘atoychada yozib, 
«lablunday»H  qilib  qoiingizg‘a  topshuraman»  degan  kim?! 
Biz-da bilamiz, bu ish qulay emasdir, ko‘b vaqt istar. Shuning 
uchundirkim: hozirdan ishka kirishkali oshuqub turamiz.  Biz 
arobachilar tili bilan  bilim  o‘qiyolmas  ekanbiz.  So‘zmi bu?! 
Bu qora ishlaming «huyon hu»12larig‘a o‘xshatib, ilmiy, adabiy 
tarixiga qaramoq yaxshi boimas edimi?!
Hikmat,  handasa  bilimlari  arablarg‘a  ko‘kdan  inmadi13. 
Unlar bu ilmlami yunonlilardan oldilar;  arablarda bu bilimlar 
yo‘q chog‘da ilmiy istilohlar ham yo‘q edi.  Biroq shu «istilohi 
ilmiyya»  deb  olg‘an  so‘zlaming  o‘zi  bor edi.
Aytakim:  hayot bilimi yo‘q ekan,  hisob,  «h»  degan isti- 
loh  yo‘q  boisa,  hisob  bilan  «h»  so‘zi  bor  edi.  Arabning 
shoiri,  boyi,  arobachisi,  tuyachisi  —  barisi  bulutni  sahob, 
bildirg‘uchi narsani madi der edi. Arabda handasa ilmi yo‘q 
ekan,  zoviton,  doxlton  degan  istiloh  boimasa,  ilmi  arabiy- 
ning mullasindan tortib avliyosig‘acha hammasi puchmoqm 
zoviya,  ichkarim  doxil  der  edi.
Nasroniy hayot madrasasinda quyoshg‘a shams deganlari 
kabi  tuyachilar  uyushmasinda  ham  shams  derlar.  Arablar 
yunon bilimlarini o‘z tillarig‘a aylantirgach,  shul tuyachilar 
so‘zlarini  olib  «ilmiy  istiloh»  qildilar.  Biz  nechun  shunday 
qilmay ekanbiz?!  Turk so‘zini arobachilar so‘zi  deb tashla- 
g‘andan  so‘ng  arab tuyachilaridan  olg‘an  istilohlami qabul 
etaylik.  — So‘zmi bu?!