Ilmiy maqola va tadqiqotlar

ENG  ESKI  TURK ADABIYOTI  NAMUNALARI
(Samarqand,  1927)
BIR-IKI  SO‘Z
Osiyo qifasining juda keng bir qismida yoyilg‘an turkiy 
qavm larning  siyosiy-iqtisodiy  bir  qancha  m arkazlar 
tevaragida to‘plang‘anlari uchun turk tili bir qancha sho‘bag‘a 
ajralg‘andir. Turkiyot bilan mashg‘ul bo‘lg‘an Ovro‘pa olim- 
lari  turk  tilining  bu  qadar  ko‘b  sho‘balarg‘a  ayrilg‘anin 
ko‘rgach, bulami bir-birlariga yaqinliklari e’tibori bilan ko‘- 
malarg‘a‘  ajratg‘ah  (tasnif qiig‘ali)  tirishadirlar.  Turk  tili- 
ning tasnifiga tirishqon olimlardan biri mashhur turkshunos 
mustashriqlardan pro‘fesso‘r Radlovdir.  Bu kishi turk tilini,
117

---

asosan,  to‘rt ko‘maga ajratadir:  Sharq  (1),  G ‘arb  (2),  0 ‘rta 
Osiyo  (3),  Janub  (4)  ko‘malari.  Bulardan  Sharq ko‘masiga 
Oltoy,  Barobin,  0 ‘bi,  Yanisoy  shevalari  kiradir.  G ‘arb 
ko‘masiga qirg‘iz,  G ‘arbiy  Sibir,  boshqurd,  Volg‘a totorlari 
shevasi  kiradi.  0 ‘rta  Osiyo  ko‘masiga  sart,  o‘zbek,  taranji 
shevalari kiradir. Janub ko‘masiga esa turkman, qirm, ozariy, 
usmonli  shevalari  kiradir2.
Pro‘f.  Samoylovichning tasnifiga ko‘ra,  turk tili,  asosan, 
besh ko‘maga ajraladir.  Bulg‘or ko‘masi (1),  Shimoliy Sharq 
yoki  uyg‘ur ko‘masi  (2),  Shimoliy  G ‘arb  yoki  qipchoq  (3), 
Janubiy  Sharq  yoki  Chig‘atoy  ko‘masi  (4),  0 ‘rta  yoki  qip- 
choq-turkman  ko‘masi  (5).  Bu  besh  ko‘maning  har  biriga 
ko‘b  shevalar kiradirki,  tafsili  uzundir.  Harholda bu  tasnif- 
laming ko‘bda asosiy narsalar bo‘lmag‘ani ma’lum. Bulardan 
boshqa birda tarbdy tasnif Mahmud Koshg‘ariyning «Devoni 
lug‘at»ida bordir. Mahmud Koshg‘ariyg‘a ko‘ra, hijriy 5 asrdan 
turk tili kichkina qabilaviy ayirmalarg‘a qaramay,  asosan, iki 
muhim qo‘lg‘a ayrilg‘an3.
0 ‘g‘uzcha, turkcha.  Ikinchisiga yolg‘iz turkcha deyilg‘ani 
kabi xoqoniy turkchasi deyiladi. Mahmud Koshg‘ariy «Devo- 
ni  lug‘at»da  mana  shu  xoqoniy turkchasini  asosiy  qilib  ol- 
g‘anda joyi kelgach,  o‘g‘uzcha so‘zlami ko‘rsatib izoh qilib 
borg‘an. Uning bu tasnifi aynan qabul qil(in)masa ham bosh- 
qacha tasniflarg‘a asos qilib olinishi albatta lozimdir. Bu tarixiy 
tasnifhing bizcha muhimlig‘i bu kuncha adabiy o‘zbekchaning 
onasi  bo‘lg‘an  chig‘atoychaning  mana  shu  xoqoniy  turk- 
chasidan  tug‘ulg‘ani  uchundir.
«Sarf»imning  boshlang‘ichida  yozg‘anim  kabi  xoqoniy 
turkchasi  atalg‘an4  mana  shul  adabiy  shevaning  besh  asr 
keyingi  shakli  chig‘atoychadir.  Shuning  uchun  biz  o‘zbek 
adabiyotimizning  tarixi  uchun  materiallar  izlar  ekan(miz), 
chig‘atoychag‘a borib to‘xtalmaymiz. Chig‘atoychaning onasi 
bo‘lg‘an  haligi  adabiy  shevaga  (xoqoniy  turkchasigacha) 
borishg‘a  majburmiz.  Bu  shevaning  eng  eski  namunalarini 
bizga «Devoni lug‘atit-turk»  kitobi beradi.
So‘ng zamonlarda Turkiyada topilib, uch jildda bayirilg‘an 
bu muhim kitob  Mahmud ibn  Husayn ibn  Muhammad al- 
Koshg‘ariy tomonidan hijriy 464 da yozila boshlab,  466 nchi 
yilda  bitirilganda  abbosiy  xalifalaridan  al-Muqtadiy  Biami- 
rillohg‘a5  taqdim  etilgan.
118

---

Mahmud Koshg‘ariy asarining boshlanishida mana shun- 
day deb tanishtiradi: «Men turklaming eng to‘g‘ri, eng ochiq 
gapirgani,  juda  to ‘g‘ri  onglag‘ani,  tubchaklari,  baturlari 
bo‘laturib  shaharlarini,  tolalarini  aylanib  ko‘rib  chiqdim. 
Turkning,  turkman-o‘g‘uzning,  chigil,  yag‘mo,  qirg‘izning 
so‘zlarini,  kofiyalarini  yaxshi 
0
‘rgandim1.
«Devoni  lug‘at»ning  uch  jildini  o‘qub  chiqqan  kishi 
yuqoridag‘i so‘zlaming haqiqat ekaniga shubha qilmag‘aydir. 
Mahmud  Koshg‘ariy  turklaming  ta’riflari,  an’analari,  xalq 
adabiyotlari,  tillari,  shevalari  to‘g‘msida juda  keng  ma’lu- 
moth bo‘lg‘an. Mashhur tilshunoslardan pro‘fesso‘r Samoy- 
lovich uning ilmiy xizmatig‘a qimmat berish uchun «Mah- 
mud o‘z zamonining Radlovidir.  Radlov-da o‘z zamonining 
Mahmudidir»  deydir.
Mahmud  Koshg‘ariy o‘zining turkshunoshg‘i bilan bir- 
ga ulug‘ arabiy olimlardandir. Qashqarhq hadis olimi Husayn 
Xaslaf  o ‘g‘lidan  hadis  o ‘rgangan.  Buxoro,  N ishopur 
shaharlarida  ham  tahsil  bilan  mashhur  bo‘lg‘an  («Devoni 
lug‘at», j.l,  b.  3).  Mahmud  Koshg‘ariy  «Devoni  lug‘at»da 
mingdan  ortmq  so‘zlami  olib  izoh  qiladir.  Ko‘b  o‘rinlarda 
bu so‘zlaming qabilaviy ayirmalarini ko‘rsatadir.  Kitobning 
joy-joyida turk sarfi to‘g‘risida keng ham to‘la ma’lumot berib 
o‘tadirkim,  hammasini  yig‘ib  tekshirganda  tarixiy  sarfimiz 
uchun juda  qimmath  materiallar beradi.
«Devoni  lug‘at»ning  ko‘b  so‘zlari  ostida  maqoUardan, 
she’rlardan  dalUlar,  tonuqlar  keltirilgan.  Bular  to‘qquz-o‘n 
asr burung‘i turk adabiyotining eng qimmatU namunalaridir. 
Turkiyot  bilan  mashhur  bo‘lg‘anlar  bu  she’rlarga,  bu 
maqollarg‘a shuning uchun katta ahamiyat beradir.  Usmonh 
turkshunoslardan  Najib  Osim  afandi  «Devoni  lug‘at»dag‘i 
maqoUami ohb izoh qilg‘an edi6.  She’rlami ham yig‘ib sharh 
va izoh qilmoq fikrida ekanhgi ma’lum esa-da,  bu to‘g‘ruda 
qanday  ishlar  ko‘rilganidan  xabarimiz  yo‘q.  Mashhur  turk- 
shunos  pro‘fesso‘r  Ko‘prilizoda  ham  «Turk  adabiyotining 
mansha’i»  degan  maqolasida  bu  she’rlardan  so‘z  ochib, 
adabiyot  tarixi  uchun  muhim  ekanlarin  yozg‘andan  keyin 
bulami vazn,  qofiya ham mavzu’  e’tibori,  baUd bir-bMariga 
bog‘lab to‘rt marsiya chiqaig‘anini so‘zlaydir. Men ham «Devo-
1 
Bu  turk,  o‘g‘uz  ta’biriga biz  0 ‘rxun  yozuvlarida ham  uchraymiz.  Baytning
boshida «turk, o‘g‘uz beklari budun ashidek» deyiladir. Bunda turk so‘zini o‘g‘uz-
ning sifati qilib «turk bo‘lg‘an o‘g‘uz beklari...» ma’nosida onglamoq yanglishdir.
To‘g‘risi «Turk va o‘g‘uz beklari» ma’nosida(gi)  «turk o‘g‘uz beklari...»dir.
119

---

ni  lug‘at»ni(ng)  bosma  nusxasini  olg‘an  kunimdan  boshlab 
shulaig‘a qiziqdim. Bulami vazn, qofiya ham mavzu’lariga ko‘ra 
bir-birlariga bog‘ladim. So‘zlari, tarkiblari ustida ancha ishladim. 
Ularni  izoh  qilish  uchun  «Qutadg‘u  bilig»,  «Hibat  ul- 
haqoyiq», «Muqaddimat ul-adab» ham chig‘atoy adabiyotiga 
oid  ko‘b  kitoblardan  foydalangandim.  Anchagina  uzoqqa 
cho‘zilg‘an  mehnat  natijasida  qo‘lingizdag‘i  mana  shu  asar 
maydong‘a  keldi.  Tezdan  ham  aytib  o‘taykim:  mening 
ishimni(ng)  natijasi  pro‘fesso‘r  Ko‘prilizodani  aytgani  kabi 
chiqmadi.  Pro‘fesso‘r  Ko‘prilizoda  bu  parchalardan  to‘rt 
marsiya  chiqarg‘anini,  bulaming  birinchisi  Alp  Erto‘ng‘a 
marsiyasi, ikinchisi «Yonqu» qabilasi bilan bo‘lg‘an bir voqeag‘a 
bog‘li  marsiya,  uchinchisi  kimniki  ekani  bilinmagan, 
to‘rtinchisi  To‘ngqut  amiriga  oid  bir  marsiya  ekanini  so‘z- 
laydir  (Milliy  tatabbu’lar  majmuasi,  j.2,  son  4,  b.  71).
Men ham yolg‘uzgina iki marsiyaga uchradim. Qolg‘anla- 
lining marsiya ekanlariga qaror bera olmadim. Fikrimcha, ularga 
marsiyadan  boshqa  unvonlar berish  kerak.  So‘ngra Alp  Er- 
to‘ng‘a marsiyasini F. Ko‘prilizoda o‘n iki parcha deb ko‘rsa- 
tadi.  Menimcha,  o‘n parchadir.  Devonni(ng) ikinchijild,  105 
nchi  betidagi  bir  parchani  esa,  Erto‘ng‘a  marsiyasiga  qo‘- 
shushg‘a vazn,  qofiya,  mavzu’  musoada qilmaydir.  Birinchi 
jildning 94 nchi betidagi bilan uchunchi jildning  31 nchi be- 
tidagi  parchalar  boshqa-boshqa  emas,  ikalasi  birdir.
Emdi  bu  «tizma»laming  qaysi  zamong‘a  oid  bo‘lg‘anlari 
to‘g‘rusida  biroz  to‘xtab  o‘taylik:  Shu  kitobning  birinchi 
qismidag‘i  8  nchi asar (o‘g‘uzlar bilan urush)ning musulmon 
turklaming  urushlarin  tasvir  qilg‘anini  Mahmud  Koshg‘ariy 
xabar beradir. Yana shul birinchi qismdag‘i 5 nchi asarda evriq 
so‘zi borkim, arabcha ibriq1 demakdir. Yana shul birinchi qis- 
midag‘i birinchi  asarda  (Alp  Erto‘ng‘a. marsiyasida)  zafaron 
ma’nosida arabcha ko ‘rkum  so‘zi bordir.  Mana bular mazkur 
asarlaming  turk,  arablaming  birinchi  uchrash  zamonlarig‘a 
oid bo‘lg‘anin ko‘rsatadir.  Demak, u asaming harholda milo- 
diy  6—7  nchi  mulchar  (asr)ning  adabiy  yemishlari  ekaniga 
hukm etmak mumkindir.  Shunday bo‘lsa ham ko ‘rkum,  ibriq 
kabi ikita arabcha so‘zni e’tiboig‘a olmag‘an bu asarlami shakl 
ham  ruh  e’tibori bilan  islomdan burung‘i turk  adabiyoti  na- 
munalari kabi qabul etishimizga hech mone’  yo‘qdir.
«Devoni lug‘at»dan to‘plab olg‘anim shu tizmalami men
120

---

iki qismg‘a ayirdim. Birinchi qism bilan ikinchi qism orasida 
tubandag‘icha  ayirmalar bordir:
a) birinchi qismdag‘i asarlar to‘rtliklardan iborat bo‘lib, 
har  to‘rtlikning  1-,  2-,  3  nchi  qismlari  bir  qofiya,  butun 
asarning  to ‘rtinchi  misra’lari  bir  qofiyadadir.  Ikinchi 
qismidag‘ilar  esa,  butun  misra’lari  qofiyadosh  bo‘lg‘an 
iiciliklardan  iboratdir;
b)  birinchi qismidag‘i asarlar qisqa vaznda,  ikinchi  qis- 
midag‘ilar  esa  aksariyat  bilan  uzun  vazndadir;
j)  birinchi  qism  butunlay  tasviriy  asarlar,  ikinchi  qism 
esa aksariyat bilan ta’limiy-axloqiy asarlardir.
Bu  manzumalaming  ba’zi  so‘zlarini  biroz  izoh  qilish, 
ba’zi  so‘zlaridagi  sarfiy  ham  savtiy  ahamiyatli  nuqtalarini 
chizib  o‘tish kerak bo‘ldi,  shuning uchun kitobga uchinchi 
qism  ortdirdim.
Emdi  bu  tizmalarning  «Devoni  lug‘at»dag‘i  imlolari 
to‘g‘rusida biroz to‘xtashg‘a to‘g‘ri keladir:  «Devoni lug‘at» 
arabcha yozilg‘ani uchun:
a) turkcha so‘zlar arabcha cho‘zg‘ilar, harakatlar (
)  bilan  yozilg‘an.  Bulaming  eng  chatog‘rog‘i  ust 
(  " ) cho‘zg‘isidir. Bu cho‘zg‘i bizning bu kungi (|  4.  I  i  j) 
cho‘zg‘ilarimizning  o‘rnini  tutadir:  tayfq  (cjJJ) =  toyoq 
(J}Uj),  san  ( ^ )  = (j/iujt),  tar  (j3 )  = (j j j )   kabi;
b ) « I» cho‘zg‘isi ham ora-sira ishlatilgan. Biroq eski imloda 
bo‘lg‘anidek tovush ohangiga qaramay qalin, ingichka so‘zlarda 
bir turli yozilg‘an:  bormoq  (jjLojLi),  bilmak  (^Lalu)  kabi;
j)  bizning  bu  kungi  ng  ( ( il)  harfimiz  joyida  eski  im- 
lomizda bo‘lg‘ani kabi  « J h  »  ng yozilg‘an;
d) birda «Devoni lug‘at»da F « »  ham B « 
l _ j  
» tovushlari 
orasida bo‘lg‘an bir tovush uchun  uch  nuqtali  « i_ji»  F  harfi 
bor.  Bu kun bizning ov (jj) sevmak ^(lik-ajj^i), teva (a 
j j j
)» 
degan  so‘zlarimiz  shul  uch  nuqtali  f (c_a)  bilan  yozilg‘an.
Mana  shu  imloni  men  qo‘lingizdag‘i  kitobda  tubdagi 
shaklda ko‘chirdim:
a) qalin so‘zda bo‘lg‘an ust (  '  ) cho‘zig‘in i«1» ga aylan- 
tirdim. Ingichka so‘zlardagilaming hammasini va « J  » o‘mi- 
da bo‘lg‘anlarini  ham « A. »ga aylantirdim;
b)  ingichka  so‘zlarda yozilg‘an  «1» lami « A.»  qildim;
j)  « i l »  ng joyidagi  «ng  — J  »  lami  o‘z  holiga  qo‘yib,
yoy8 orasida bugungi shakllami ko‘rsatdim;
121

---

d)  yuqorida  aytkanim  uch  nuqtahk  « c_i'»  F  harfi  biz- 
ning matbaalarda yo‘q. Tayyorlash ham mumkin emas, shu- 
ning uchun ulami o‘zimizning ( j ) bilan ko‘rsatdim.  So‘ng- 
ra:  (namuna)lardan har bir parchasining  ostiga  o‘zbekcha- 
sini sochim  (nasr)  so‘zlar bilan yozdim.  Undan keyin ong- 
lashilmag‘an  lug‘atlaming  barchasini  yozdim.
I  qism
I. Alp Erto‘ng‘a marsiyasi.
II.  Yoz,  qish  munozarasi.
III.  Bir umsh maydoni haqida  (to‘rtliklar).
IV.  Yoy (besh to‘rtlikdir).
V.  Yoz  o‘yinlari  (hammasi olti to‘rtlikdir).
VI.  Ovdan urushg‘a (o‘n iki parchadan iboratdir).
VII.  Togush begining  umshi  (sakkiz  parchadir).
VIII.  Uyg‘urlar  bilan  umsh  (besh  parchadir).
IX.  Iki savdogar orasida  (yetti parchadan iboratdir).
X.  Ayrihq (hijron to‘rt parcha).
XI. Yana ayriliq (to‘rt parcha).
XII. Yana sevgi.
Yana sevgiga oid parchalar.
Yana sevgi.
Yana muhabbatga oid.
Yana muhabbatga oid.
Yana shu mavzuda.
XIII.  Uch  umsh  (besh  parcha).
XIV.  Bir umsh.
XV.  Tubandagi  manzumaga  bir  unvon  bera  olmadim, 
bildimki,  dostonning  boshlang‘ichidir  (olti  parcha).
XVI.  Bir  marsiyadan  (uch  parcha).
II  qism
I. Nasihat.
II. Yana shu mavzuda.
III. Yana shu mavzuda.
IV. Yana shu mavzuda.
V.  Mehmon tutish to‘g‘rusida.
VI. Tarbiya to‘g‘rusida.
VII.  Bir go‘zal haqida.
VIII.  E ’tiqodiy bir parcha.
122

---

IX. 0 ‘g‘limga nasihat.
X.  Dunyodan shikoyat.
XI. «Aran komug‘»9.
XII.  Parcha  (shoiming  qabilasi  bilan  urushib  inglagan 
bu  kishiga,  II).
XIII.  Sevgan bir kishi  uchun.
XIV.  Boylikni maqtaydir.
XV. 0 ‘gut (nasihat).
XVI. Maqtanish.
XVII. Boylik to‘g‘rusida.
XVIII.  Aldangan bir kishiga.
XIX. «Ilkim o‘rgut».
XX. Ayrilish.
XXI. 0 ‘zin maqtab...
XXII.  Diniy nasihat.
XXIII.  Mehmon to‘g‘rusida.
XXIV.  Rohat to‘g‘rusida.