Ilmiy maqola va tadqiqotlar

2.  p,  t,  ch,  x,  1,  k,  s,  sh.
Bu sakkiz tovish «turg‘un» (cho‘zg‘isiz) bo‘lg‘anda bular- 
g‘a yapishg‘uchi  d-t  ga,  g‘-q ga,  g-k ga aylanib eshitiladir.
0 Biroq  -k,  -ku o(l)g‘an,  -ak  qo‘shimchalari tomirning yo‘g‘onliq,  ingichka- 
ligiga tobe’  bo‘lmaydir — 
g ‘ij]ak,  bilag‘on,  chopaon,  yozdim-ku,  aytadi-ku
 kabi.
Burundan  tilimizga  kirib  qolg‘an  va  o‘zlashkan  chet  so‘zlar tilimizning 
xususiyatlaridan bo‘lg‘an yo‘g‘onliq, ingichkalikga tobe tutiladir; 
qalam, xabar, 
haqiqat
 kabi.
Kitob, hakim
 kabi so‘zlarda yo‘g‘onliq, ingichkalik so‘ngg‘i bo‘g‘ung‘a qaraydir.
143

---

Oldim,  qoldim, yozdi,  o ‘qudilar so‘zlaridag‘i «d»  toshtim, 
ochtim,  taqtim,  bostilar,  ektilar,  topti  so‘zlarida  «t»  boiib 
eshitiladir,  biroq  «d»  harfi  yoziladir.
Bozorg‘a,  olg‘a,  borg‘an,  yozg‘an,  olg‘uchi  so‘zlaridagi 
«g‘» tovishi,  boqqa,  otqan,  osquchi,  ochquchi so‘zlarida «g‘- 
q» ga aylanib eshitiladir.
Bilgan,  bergan,  uyga,  elga  so‘zlaridagi  «g»  tovishi  eshit- 
kan,  teshkan,  ichkan,  ishkom  so‘zlarida  «k» boiib aytilgani 
kabi.  Biroq bularda ham «g‘, g» yoziladir.
3.  Bir  «q»  bilan  bir  «g‘»  yo  iki  «g‘»  tovishi  bir  so‘zda 
boisa, ikisi ham «q» ga aylanib eshitiladi.  Biroq sarfiy birlikni 
saqlash uchun bunda ham  «g‘a»  ning  o‘zi yoziladi.  Bog‘ + 
g ‘a  = boqqa,  ayag‘ + g ‘a  = ayaqqa kabi.
4.  Bir  bo‘g‘u(n)dan  ortiq  bo‘lg‘an  so‘zning  birinchi 
bo‘g‘unidan  so‘ngra  kelgan  turg‘un  (sokin)  «q»  bilan  «k» 
ketidan boshqa bir harfg‘a qo‘shilg‘anda «g‘»,  «g» boiadir. 
Tuproq  — tuprog‘im,  ayaq  — ayag‘im,  tilak  —  tilagim  kabi.
5. Nima so‘zining yengillashkani bo‘lg‘an ne so‘zi uchun, 
etmak so‘zlariga  qo‘shilg‘anda  oradagi  «n»  tovishi  ketadir. 
Ne  —  uchun  — nechun,  ne  — etay  = netay boiadir.
So‘z va  uning  turlari
Biz tushunamiz, o‘ylaymiz, miyamizda bir-bir o‘y tug‘a- 
dir. Shu o‘yimizni boshqalaming ham miyalariga o‘tkarmak, 
ularga  o‘yimizni bildirmak istagach,  unlar bilan gapirishka 
to‘g‘ri  keladir.
D em ak:  miyalarimizda  tuqqan  «o‘y»ni  bir-birimizga 
bildirmak uchun eng buyuk qurolimiz  «gap»dir.
0 ‘zingizni o‘ylasangiz, hayvonlardan birini (otni) o‘yla- 
sangiz,  bizda  u  hayvon  ustiga  yerlashmak  uchun b o ig ‘an, 
tebranishingizni o‘ylasangiz, uch ma’no o‘ylag‘an boiursiz. 
Bu  uch  ma’noni  birlashtirib,  bir-biriga  bogiab,  o‘zingizni 
otqa  minganingizni  o‘ylag‘anda  miyangizda bir  «o‘y»  tuq- 
qondir.  Shu o‘yni bir kishiga bildirmakchi b o ig ‘ach men ot 
mindim deb qo‘yasizkim, bu aytkaningiz bir gapdir. Ko‘rina- 
dirkim, yuqoridagi o‘yda uch ma’no b o ig ‘ani kabi u o‘yni 
bildirguchi  gapda  ham uch so‘z bor:  men,  ot,  mindim.
Demak,  so‘z ma’no bildirgan tovishlar to‘dasidir.  Ohang 
esa,  bizning  tilimizning  xususiyatlaridan  b o ig ‘an  tovish 
ohangi,  ya’ni  yo‘g‘onliq,  ingichkalikdir.  Haqiqatan,  asli
144

---

o‘zbekcha so‘zlar yo yo‘g‘on, yo ingichka boiadir. Va o‘ziga 
qo‘shilg‘an  qo‘shimchalami  ham  yo‘g‘onliq-ingichkalikda 
o‘ziga ergashtiradir.
Bosim so‘zining bir bo‘g‘unini qattiqroq uzub aytilishidan 
iboratdir. Bu bizning tilda ko‘brak so‘zning oxirida voqe’ bo‘lsa 
ham hah qat’iy suvratda tekshirilgani yo‘q.
Bizning  tilda  har  so‘zda  bir  bosim  bor  va  qo‘shilg‘an 
qo‘shmachalar  yo  shu  bosimni  o‘zlariga  tortalar  yoki  bo- 
simsiz  qoladilar  (uyush,  uyushmadi)  kabi°.
So‘zning  so‘z  boiishi  uchun  ma’no  bildirish(i),  ohang 
va  bosim   egasi  b o iis h i  lozim ,  shunday  b o ‘lg‘ach, 
qo‘shimchalar so‘z b o ia olmaylar.  Chunki ularda mustaqil 
ma’no va ohang va bosim yo‘q.
So‘z  bir  ma’noni  bildirgan,  o‘ziga  maxsus  ohangi  va 
bosimi  b o ig ‘an  tovushlar  to‘dasidir.  So‘z:  ot,  sufat,  fe’l,