Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Fe’llarnmg  tamoyillari  va  tarbiyasi. 
Ba’zi  odamlar  ha- 
misha o‘zlariga va boshqalarga foyda va manfaat keltiradigan 
ishlar  (masalan,  ilm  olish,  yordam  berish)ni  tasawur qilib 
o‘ylab  yuradilar.  Miyalari  zararli  ishlardan ham xoli  emas. 
Lekin zehnlarida bu ishlar xususida muhokama qilib, zararli 
va foydali ishlami solishtirib zararligini qilmaydilar. Ba’zilar 
butunlay aksincha harakat qiladilar. Ular hamisha yomon va 
zararli ishlami tasawur qilib, muhokama jarayonida foydali 
ishlar  zararli,  zararli  ishlar  foydali  bo‘lib  tuyuladi-da  va 
yaxshi ishlami qilmay, yomon ishni qilishga qaror qiladilar. 
Ajabo, ikkala guruhda ham tasawur, muhokama va solishti- 
rish  holatlari  mavjud,  biroq  negadir  biri  yaxshi  ishlami, 
boshqasi  yomon ishlami  qilishga  qaror qiladilar?  Masalan, 
ikki kishidan biri sharob ichadi, ikkinchisi ichmaydi. Shubha 
yo‘qki,  bular  sharob  ichmoqning  amalini  tasawur  qilib, 
muhokama qilib, biri ichishga, ikkinchisi ichmaslikka qaror 
qilgan.  Ikkalasining  ruhiy  holatlarini  his  qilsangiz,  biri 
«yoqutrang  sharob  tomchilarini  obi  hayotdan  ham  foydali 
va yaxshiroq, odamni bir necha soat bo‘lsa ham kulfatlardan 
qutqaradi» deya ishonishini bilib olasiz. Shuning uchun ham 
uning xotirida may ichmoq uchun mayl paydo bo‘ladi. Am- 
mo ikkinchi shaxsning tasawur etishicha, sharob bir zaharli 
suvdir,  odamzotning  Haqni  aql  bilan  idrok  etishi,  ma’ri- 
fatga  monelik  qiladi,  hissiyotga  xalal  berib  tanani  ishdan 
chiqaradi.  Shuning  uchun  bu  odamning  ko‘ngli  sharob 
ichmaslikka  mayl  qilgan.  Lekin  ana  shu  mayllar  taqozosi 
bilan biri ichkilikka, ikkinchisi ichmaslikka qaror qiladi. Shu 
mayl va istakning tasawurda, muhokamada qaror qilib amal 
etishda katta ta’siri mavjud. Faqat uch ixtiyoriy fe’lgina emas, 
balki  e’tiroziy  fe’l  ham  shu  mayllarning  ko‘payishi  va 
g‘alayonning  natijasidir.  Masalan,  odamning  bir  mayli 
xudbinlikdir.  Kimning xudbinligi kuchli va yuqori darajada 
bo‘lsa,  agar  birov  uning  nomus  va  sharafiga  tajovuz  qilsa, 
shu  nafs  g‘alaba  qiladi-da,  o‘sha  tajovuzkor  kishidan  qasd
293

---

olmoqchi bo‘ladi. Ongining muhokamasi ham o‘ch olishning 
zararlarini emas, foydasini ko‘rsatadi. Natijada o‘rtada jino- 
yat  sodir  bo‘ladi.
Yuqorida,  ehtirosiy fe’l ham biroz bo‘lsa-da,  ixtiyordan 
xoli emas deb aytgan edim, modomiki, mayl ixtiyoriy fe’lga 
ta’sir  etar  ekan,  ehtirosiy  fe’lga  ham  ta’siri  o‘tadir.  Bas, 
axloqiy tarbiya  uchun  mayl  va  istaklarining  tarbiyasi  bilan 
mashg‘ul  bo‘lish  lozim.  Olimlar  odam  ruhining  mayllarini 
uch  qismga bo‘lganlar:  shaxsiy  mayl,  ijtimoiy  mayl va  oliy 
mayl.  Shaxsiy  mayl  ham  uch  qismdir:  baxt  mayli,  faoliyat 
mayli,  izzat  mayli.