Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Ixtiyoriy  fe’l  va  harakatlar. 
Odam  tomonidan  sodir 
bo‘ladigan amal va harakat ikki qismga bo‘linadi: ixtiyoriy va 
g‘ayriixtiyoriy.  Masalan,  g‘azablangan  holda  birovni  so‘k- 
sangiz,  urib  mayib  qilsangiz,  keyin jahldan  tushib,  qilgan 
yomon  ishingizni  tushunib:  «Nima  qilay?  Beixtiyor  men 
shu  ishni  qildim?!»  —  deysiz.  Lekin  bu  tariqa  ishlar  ham 
ixtiyoriy bo‘ladi va ulami hissiyotga asoslangan amallar deb 
ataydilar.  Tabiiy amallar degan g‘ayriixtiyoriy amallar ham 
mavjud,  lekin  u bizning  mavzuyimizga  aloqasi  yo‘q.
Ixtiyoriy amal va harakatlar shunday ishlarki,  ulami qi- 
lishga ixtiyorimiz va iqtidorimiz yetadi,  foyda yoki zararini 
bilib  qilamiz yoki qilmaymiz.  Biz  qilayotgan ko‘p ishlar va 
harakatlar, mening nazarimda, hatto, o‘sha ehtirosli amallar 
ham  oz  bo‘lsa-da  ixtiyordan  xoli  emas  (bunga  hali  men 
keyinroq izoh beraman). Ana shu ixtiyoriy fe’llarimiz sabab 
ba’zilarimiz salohiyatlilik safatiga, ba’zilarimiz buzg‘unchilik 
sifatlariga  ega  bo‘lib  qolamiz.  Har  tomondan  boshimizga 
tushadigan  jazo,  mukofot,  tahsin  va  tanbeh  ixtiyoriy  ish- 
larimizning  natijasidir.  Falon  odam  yaxshi  odam,  ya’ni 
o‘ziga va o‘zgaga foyda keltiradigan ishlami ixtiyoriy ravishda 
qiladi. Pismadon esa yomondir, chunki o‘ziga va boshqalarga 
zarar  keltiradigan  amallami  qiladi.  Odamni  yaxshi  odam 
qilib tarbiyalash,  ya’ni uni yaxshi axloq egasiga aylantirish 
ixtiyoriy  fe’llarini  tuzatib  foyda  keltirishga  aylantirish  de- 
makdir.
Men  endi  ixtiyoriy  amallarni  tuzatish  sabablari  va 
yo‘Uarini  tadqiq  etib  bayon  qilaman.  Har  qanday  ixtiyoriy 
harakatimizni  awal  tasawur  qilamiz,  foyda  va  zararlarini 
o‘ylab qilish yoki qilmaslik qaroriga kelamiz. Agarda foydasi 
zararidan ko‘p bo‘lsa, qilishga, lekin zarari foydasidan oshsa 
qilmaslikka  qat’iy  qaror  qilamiz.  Demak,  irodamiz  va 
ixtiyorimiz besh holatning natijasidir: tasawur, muhokama, 
solishtirish,  qaror va ijro.  Shunday qilib,  odamning fe’li va
292

---

harakatini  bir  yaxshi  shakl  va  mazmunga  keltirish  uchun 
ruhimizning besh holati mavjud va biz ulami tarbiyalashimiz 
lozim ekan. Bulami qanday tarbiyalashimiz kerak? Men buni 
tushuntiraman.