Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Tashqi ma’lumot manbalari. 
Mening bayonotimdan shu 
ma’lum  bo‘ldiki,  isbot,  ya’ni  ma’lum  va  to‘g‘ri  hukmlami 
bilmoq demakdir. Odam o‘z ma’lumotlarini qayerdan va qaysi 
vositalar  bilan  oladi?  Eng  ko‘p  m a’lumotlarni  odam 
tashqaridan  o ‘zining  beshta  asosiy  a ’zolari  orqali  oladi. 
Bulami  besh  his  a’zolari  deb  aytiladi.  Ular:  ko‘z,  quloq, 
til,  burun  va  teri.  Narsaning  ranglarini,  hajmini,  yaqin- 
uzoqligini,  yaxshi-yomonligini  ko‘z  bilan  ko‘rib  bilamiz. 
Ovozning  past  va balandligi,  yo‘g‘on  va  mayinligini  quloq 
bilan,  hidni  burun,  mazani  til  orqali,  qattiq,  yumshoq, 
issiq,  sovuqni  teri  a’zolarimiz  orqali  bilib  olamiz.
Lekin  bu  hissiy  a’zolarimiz  bir  qism  ma’lumotni  bizga 
bersa  ham,  har  doim  to‘g‘ri  va  aniq  ma’lumot  bermaydi. 
Ba’zan  hissiy  organlarimizning  biri  kasallik  natijasida  o‘z 
xizmatini  bajara  olmay  qoladi  yoki  xato  qiladi.  Masalan, 
ko‘z  ko‘r bo‘ladi  yoki  narsani  ikkita  ko‘rsatadi  va  hokazo. 
Binobarin, ana shu beshta hissiy a’zolami yaxshi tarbiya etib, 
ulami har xil kasalliklardan saqlab kamolga yetkazish lozim. 
Bola ko‘zlarini  har xil  chang-u g‘ubordan tozalashi,  ulami 
kuchli  yorug‘lardan  ehtiyot  qilishi  lozim.  Ba’zan  bolalar 
o ‘yin uchun  ko‘zlarining milkini teskari qilib qayiltiradilar, 
bunga yo‘l bermaslik kerak. Ba’zi o‘yinlar esa bolaning ko‘rish 
qobiliyatini oshiradi (nishonga olish va boshqa o‘yinlar). Bola 
qulog‘ini  ham yuvib,  tozalab  turishi  kerak.  Ba’zan  sho‘xlik 
qilaman  deb  bolaning  qulog‘iga  baqirish  zarar.  Bunday 
ishlami  ularga  man  etish  shart.  Bolaning  ta’m  hissining 
sog‘lig‘i  uchun tamaki  chekishni  qafiyan  man  etish zarur. 
Shunday  qilib,  bolaning  har  bir  hissiy  a’zolarini  sog‘lom
285

---

saqlash  lozim.  Lekin  shu  a’zolarni  kamolga  yetishtirish 
maktabning vazifasidir. Binobaxin, bu risolada men bu haqda 
yozishni  munosib  ko‘rmadim.
Endi  yana  bir  masala  qoldi.  Demak,  odam  bir  qism 
ma’lumotni tashqaridan o‘zining beshta hissiy a’zolari orqali 
olar ekan. Lekin qanday kayfiyat bilan olishimizni bilmaymiz. 
Men ana shu haqda bayon qilaman. Xudovandi karim odam 
jismida shunday tomirlami yaratganki, ulami asab tolalalari 
deb  ataydilar.  Bu asab tolalari  ko‘zdan,  quloqdan,  og‘iz va 
burundan,  terilarimizdan  hissiyotimizning  markazi,  ya’ni 
miyaga boradi.  Bir joydan ovoz  chiqsa,  havo  orqali u kelib 
o‘sha hissiyotimizning tolalariga ta’sir qiladi. Bu sado ta’siri 
asab tolalari orqali miyaga yetib unga ham ta’sir qiladi. Na- 
tijada sadoni eshitamiz. Endi keling, «choynak» degan so‘zni 
olib bu  ma’noni  sharhlaymiz.  Masalan,  sizga birov  «choy- 
nak» degan so‘zni aytdi. Shu ovoz qulog‘ingizga chalinganda 
ta’siri  miyaga  ham  yetib  boradi.  Birinchidan,  siz  bu  odam 
«choynak»  degan  so‘zni  aytganini  bildingiz.  Lekin  sizning 
bilimingiz bu bilan chegaralanib qolmaydi.  Choynak so‘zini 
eshitgandanoq, uning nimaligini ham tasawur qilasiz. 0 ‘sha 
zahoti, «doira shakl dastasi bo‘lgan va jo ‘mrakli narsa, ichiga 
choy solib ichadigan idish» ko‘z oldingizga keladi. Bu xulosaga 
qanday kelasiz?  0 ‘sha sadodan bildingizmi? Yo‘q, balki bu 
ma’no sizga boshqa joydan ma’lum edi, siz choynakni ko‘r- 
gan  edingiz.  Siz  shu  idishni  ko‘rganda,  uning  surati  ko‘z 
tomirlari  orqali  miyangizga  yetib  boradi.  Qo‘l  bilan  ham 
choynakni  ushlasangiz  qattiqligi  haqida  ham  miyangizda 
ma’lumot  bor.  Shu  so‘zning  sadosi  qulog‘ingizga  chalinar 
ekan,  uning  surati,  qattiqligi,  talaffuzi  bir  vaqtning  o‘zida 
miyangizga  yetib  boradi.  Uchala  ma’lumotni  bir  vaqtning 
o‘zida olasiz.
Shunday qilib, bu ma’no uchta hissiy a’zolaringizga tak- 
ror  ta’sir  qiladiki,  endi  bittasini  eshitsangiz  qolgan  ikkalasi 
ham  sizga  ayon  bo‘ladi.  Shuning  uchun  choynak  nomini 
eshitganda  uning  shakl-u  shamoyili  ham  ko‘zingiz  oldiga 
keladi.  Lekin odam shu yerda ham xato qiladi.  Masalan,  siz 
bir  do‘stingizning  kelishini  bilib,  uni  uyingizda  kutib  o‘ti- 
ribsiz.  Tashqaridan kelgan  har qanday tovush go‘yoki do‘s-
286

---

tingizning  tovushidek  tuyuladi.  Biroz  o‘tmasdan  bu  sado 
boshqaning  ovozi  ekanini  bilib  olasiz.  Yoki  birov  kechasi 
cho‘ldan o‘tayotir.  Uning xayoliga ko‘proq o‘g‘rilar keladi. 
Bu holda daraxtning soyasi ham uning nazarida qurollangan 
qaroqchidek ko‘rinadi.
Boshqa  kishi  esa,  kechasi  uyqusidan  uyg‘onib  tepasida 
bir  oq va junli  narsani  ko‘radi-da,  uni jin  yoki  pari  deb  gu- 
mon  qiladi.  Agarda jur’atsiz bo‘lmasa, joyidan turib,  aql-u 
hushini  yig‘ib,  u  narsaning  g‘oyib  bo‘lishini  ko‘radi,  ya’ni 
hech  narsa  yo‘qligi  unga  ma’lum  bo‘ladi.  Ammo jur’atsiz 
odam  bo‘lsa,  qo‘rqib  kasal  bo‘lishi  ham  ehtimoldan  xoli 
emas. Ana shu uchta hodisada bayon qilgan xato ma’lumotlar 
«xatoi  husn»  (ya’ni  suratning  xato  ko‘rinishi)dir.  Men 
uchunchi misoldagi xatoni tushuntirsam-da, birinchi va ik- 
kinchi  gumonlami  o‘zingiz  qiyos  qilib  bilib  olasiz.  Kishi 
uyqudan uyg‘onib bir oq narsani ko‘radi. U oldin ham ba’zan 
kechalari jin va parilar odam ko‘ziga shu shaklda namoyon 
bo‘lishini  eshitgan  edi.  Uyqudan  uyg‘ongan  odam  devor 
soyasi  yoki  shaklni,  oy shu’lasi  ta’siridagi  suratlarni  darrov 
payqay olmaydi. Natijada uning zehnida xato tasawur paydo 
bo‘ladi.  Nima narsa  ekanini bilolmay jin va pari  deb  qabul 
qiladi.  Agarda  aql-u  hushini  yig‘ib  ahamiyat  bersa,  hech 
narsa bo‘lmaganini ko‘radi. Bolangizning aqli shunday xato- 
lardan xoli  bo‘lishi uchun ulaming diqqatlari va zehnlarini 
chuqur va jiddiy bo‘lishiga o‘rgating. Ya’ni bolalarga shunday 
tarbiya beringki,  ko‘rgan,  eshitgan  narsalari  ustidan tez xu- 
losa chiqarmay,  balki biroz  aql yurgizib va diqqat qilsinlar. 
Shunday  qilib,  hissiy  a ’zolaringiz  orqali  atrofdan  oladigan 
ma’lumotlami  tashqi  ma’lumotlar  der  ekanmiz.