Ilmiy ish asoslari

Unli tovushlar:
Xitoy tilida unlilar ko’pincha undosh harflar keyin keladi.
Fonema unli tovushning asosiy qismi deb qaraladi.
Xitoy tili quyidagi 5 ta unli tovushlardan tarkib topgan:

a　 o　 e　 i　 u　 ³

Havo oqimining tovush paychalarini titratib, og’iz va tomoq bo’shlig’ida hech qanday to’siqqa uchramay o’tishi natijasida hosil bo’ladigan tovush, unli tovushdir.

Unli tovush xitoy tilida yana “母音 muyin” deb ham ataladi.
Masalan, xitoy tilidagi “八” [ ba ] so’zidagi [ a ] unlisini talaffuz qilayotganda havo oqimi tomoq orqali o’tib, tovush paychalarini titratadi, til og’iz bo’shlig’ining pastki qismida tekis holatda joylashadi, har bir nutq a’zosi tarang tortilgan holda, muvozanatni saqlagan holda bo’ladi.
Havo oqimi og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchramaydi.
Xitoy tilida har bir bo’g’in tarkibida unli tovush mavjud bo’lib, unli tovush eng ko’p qo’llaniladigan tovushdir.
Unli tovushlar talaffuzining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardir:
1.Talaffuz paytida havo oqimi halqum bo’shlig’idan og’iz bo’shlig’igacha erkin o’tadi, hech qanday to’siqqa uchramaydi.

Talaffuz paytidagi til va lablarning holatining o’zgarishiga binoan, og’iz bo’shlig’i ochilish darajasining katta kichikligiga ko’ra, turli xil unli tovushlar talaffuz qilinishi mumkin.

Til holati old yoki orqa, yuqori yoki quyi bo’lishi mumkin; lablar holati ochiq yoki yopiq, erkin yoki tarang bo’lishi mumkin.
Masalan: [ a ] unlisini talaffuz qilish paytida, til holati nisbatan quyida, og’iz biroz ochilgan holatda bo’ladi; [ i ] unlisini talaffuz qilganda, til holati nisbatan yuqori, og’iz nisbatan yopiq holatda bo’ladi.

Til holati yuqori, og’izning ochilish darajasi nisbatan tor bo’lgan holatida unli talaffuz qilinganda, havo oqimi siqilib chiqsada, ammo shunda ham hech qanday to’siq hosil qilmaydi, havo oqimi erkin ravishda o’tadi

2. Talaffuz paytida nutq a’zolarining barcha muskullari tarang holatda bo’ladi.
3. Talaffuz paytida tovush paychalari titraydi, shuning uchun unlilarning barchasi nisbatan jaranglidir.
4. Talaffuz paytida havo oqimi asosan tovush paychalariga urilib, ularni titratish vazifasini bajaradi. Shu sababli chiqayotgan havo oqimi nisbatan kuchsizdir.
2.4.Xitoy tilida声母 Shengmu va 韵母 Yunmu